Οι πολίτες λειτουργούν ως καταλύτης για την αλλαγή στο ευρωπαϊκό δημοκρατικό τοπίο

«Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών σηματοδοτεί αναμφισβήτητα ένα σημαντικό βήμα προς την προώθηση της συμμετοχής των πολιτών και την οικοδόμηση μιας πιο συμμετοχικής και διακρατικής Ευρωπαϊκής Ένωσης», γράφει η Paola Ladisa, Ιταλίδα φοιτήτρια και επαγγελματίας στη μεταπτυχιακή της διατριβή με τίτλο «Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών: μια πορεία προς τη διακρατική δημοκρατία στην Ευρώπη;». «Ωστόσο», συνεχίζει, «... καθίσταται προφανές ότι εξακολουθούν να υπάρχουν προκλήσεις. Ο περιορισμένος ενθουσιασμός των πολιτών και η προσεκτική προσέγγιση της Επιτροπής όσον αφορά την πλήρη αποδοχή των αιτημάτων ΕΠΠ δημιουργούν αβεβαιότητες σχετικά με τη δυνατότητά της να λειτουργήσει ως μετασχηματιστικός καταλύτης για τη διακρατική δημοκρατία στην Ευρώπη.»

Στο άρθρο αυτό για το φόρουμ ΕΠΠ, η Paola Ladisa συνοψίζει τα κύρια επιχειρήματα της έρευνάς της. (σημείωση προς τον αναγνώστη: το άρθρο παρουσιάζει μόνο τις απόψεις του συντάκτη και σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι αντικατοπτρίζει τις απόψεις της Επιτροπής). 

Οι αλλαγές και η πρόοδος στον περίπλοκο μηχανισμό της ΕΕ καθοδηγούνται από μια σύνθετη και συχνά αναφερόμενη τεχνοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων. Ωστόσο, η διαδικασία αυτή έχει υποστεί και εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από σταδιακό εκδημοκρατισμό, ευνοώντας την αυξημένη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών και των ευρωπαίων πολιτών. Ένα πρωτοποριακό παράδειγμα αυτής της εξέλιξης είναι η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών, ένα διακρατικό εργαλείο δημοκρατίας που αποτελεί το πρώτο του είδους της σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η πρωτοβουλία δίνει τη δυνατότητα σε 1 εκατομμύρια πολίτες από τουλάχιστον επτά διαφορετικά κράτη μέλη να προτείνουν νομοθετική πρωτοβουλία στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Είμαστε μάρτυρες μιας νέας εποχής διακυβέρνησης με γνώμονα τους πολίτες στην καρδιά της Ευρώπης; Η διερεύνηση του δυναμικού και της λειτουργίας του εν λόγω μέσου αποδεικνύεται όχι μόνο εγκεφαλική λόγω της σύνδεσής του με τις εν εξελίξει συζητήσεις σχετικά με την ουσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το πλέον κατάλληλο δημοκρατικό μοντέλο για αυτήν, αλλά και επειδή οδηγεί σε προβληματισμό σχετικά με τις ευκαιρίες και τα δικαιώματα των πολιτών.

Το δημοκρατικό παζλ τηςΕυρώπης: προσαρμογή της δημοκρατίας στην καρδιά της Ευρώπης

Η συνεχιζόμενη πολιτική εξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης απαιτεί αυξημένη νομιμότητα που απορρέει από τους πολίτες της. Ανταποκρινόμενη σε αυτές τις εξελισσόμενες απαιτήσεις, η Συνθήκη της Λισαβόνας ενσωματώνει ένα ειδικό τμήμα που εισάγει καινοτόμους δημοκρατικούς μηχανισμούς, οι οποίοι περιλαμβάνουν τόσο την αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση όσο και την άμεση συμμετοχή. Στους ευρωπαίους πολίτες παρέχεται πρόσβαση σε ένα ευρύ φάσμα συμμετοχικών εργαλείων που υπερβαίνουν την επίσημη πολιτική εκπροσώπηση. Τα εργαλεία αυτά περιλαμβάνουν μέσα καθορισμού της ημερήσιας διάταξης, ιδίως αναφορές στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών. Επιπλέον, υπάρχουν μηχανισμοί συμβολής στη διαμόρφωση πολιτικής, όπως δημόσιες διαβουλεύσεις, πρόσβαση σε έγγραφα και εκ των υστέρων επισκοπήσεις και καταγγελίες για κακοδιοίκηση που απευθύνονται στον Διαμεσολαβητή. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εμπλέκει συστηματικά τους πολίτες και τα ενδιαφερόμενα μέρη σε δημόσιες διαβουλεύσεις καθ’ όλη τη διάρκεια των διαδικασιών χάραξης πολιτικής και θέσπισης νομοθεσίας, αξιοποιώντας έτσι πολύτιμες πληροφορίες από ομάδες συμφερόντων. Μολονότι η προσέγγιση αυτή προσφέρει στην κοινωνία των πολιτών ευκαιρίες να επηρεάσει τον καθορισμό της ατζέντας και να θέσει σημαντικά ερωτήματα, δεν αποτελεί άμεσηεκδήλωση του «λαού». Ειδικότερα, η Επιτροπή διατηρεί σημαντική διακριτική ευχέρεια όσον αφορά τη λήψη απόφασης σχετικά με τη συνεργασία με ομάδες συμφερόντων και την κοινωνία των πολιτών, καθώς και τον καθορισμό του τρόπου αξιοποίησης των πληροφοριών που αποκτώνται. Επιπλέον, οι περίπλοκες και αλληλένδετες πτυχές της ευρωπαϊκής νομοθετικής διαδικασίας και της γραφειοκρατίας συμβάλλουν στη διεύρυνση του χάσματος, με την περαιτέρω αποστασιοποίηση των πολιτών από αυτό το επαχθές σύστημα.

Η επιτακτική ανάγκη για την επέκταση της συμμετοχικής δημοκρατίας ευθυγραμμίζεται με τον παγκόσμιο επαναπροσδιορισμό της δημοκρατικής έννοιας. Διάφορες θεωρίες προσφέρθηκαν να αποδυναμώσουν τη δημοκρατική ουσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οριοθετώντας το περίγραμμα του φερόμενου δημοκρατικού ελλείμματος και προτείνοντας πιθανά διορθωτικά μέτρα. Μεταξύ αυτών, η θεωρία της διακρατικής δημοκρατίας, η οποία συνδέεται άρρηκτα με την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών, αναδύεται ως βασική προοπτική. Πρωτοστάτησε ο Bohman (2010), ο προγονέας του διαεθνικισμού, η θεωρία αυτή αναφέρει ότι η νομιμότητα και οι δημοκρατικές ελλείψεις της ΕΕ πηγάζουν κυρίως από κοινωνιολογική άποψη, ιδίως από την έλλειψη συμμετοχής των πολιτών. Κατά συνέπεια, ο Bohman προτείνει τον επαναπροσδιορισμό του ζητήματος ως «διαβουλευτικό έλλειμμα» και όχι ως δημοκρατικό. 

Η θεωρία της διακρατικής δημοκρατίας επικεντρώνεται σε ένα δίκτυο ισχυρών διασυνοριακών αλληλεπιδράσεων με στόχο τον μετασχηματισμό και την άσκηση εξουσίας πέραν των συνόρων και των επιπέδων. Σύμφωνα με τα λόγια του Bohman, «Η διασυνοριακή δημοκρατία σημαίνει ότι τα σύνορα δεν σηματοδοτούν τη διαφορά μεταξύ της δημοκρατικής εντός και της μη δημοκρατικής έξω από την πολιτική κοινότητα, μεταξύ εκείνων που έχουν την κανονιστική ισχύ και την ελευθερία επικοινωνίας να προσφεύγουν στη δικαιοσύνη και εκείνων που δεν έχουν. Δεν πρόκειται για δημοκρατία πέραν των συνόρων, αλλά πέραν των συνόρων· όχι δημοκρατία μιας ενιαίας κοινότητας, αλλά πολλές διαφορετικές κοινότητες· δεν υπάρχει ένας δήμος, όσο και αν είναι πολυεπίπεδη, αλλά πολλών δημοκρατιών».

Απελευθέρωση της διακρατικής δημοκρατίας: αποκωδικοποίηση του δυναμικού της Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Πολιτών

Η εξέταση του ενδεχόμενου επαναπροσδιορισμού της δημοκρατίας στην ΕΕ κατευθύνει την προσοχή μας σε ένα βασικό μέσο: Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών (ΕΠΠ). Η ΕΠΠ, η οποία θεσπίστηκε το 2011 με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, χρησιμεύει τόσο ως εργαλείο καθορισμού του θεματολογίου όσο και ως συμμετοχικός δημοκρατικός μηχανισμός. Σε αντίθεση με τις παραδοσιακές προσεγγίσεις, έχει τη δυνατότητα να υπερβεί τα εθνικά σύνορα, μετατρέποντας τη δημοκρατία σε διακρατική συμμετοχική μορφή. Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών ενδυναμώνει τους Ευρωπαίους πολίτες παρέχοντας μια μοναδική πλατφόρμα για την υποβολή νομοθετικών προτάσεων, προωθώντας την άμεση συμμετοχή στη διαδικασία λήψης αποφάσεων της ΕΕ.

Αυτό το καινοτόμο εργαλείο επιτρέπει σε 1 εκατομμύρια πολίτες από τουλάχιστον 7 διαφορετικά κράτη μέλη να καλέσουν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υποβάλει νομοθετική πρόταση για θέμα που απαιτείται για την εφαρμογή των Συνθηκών. Η νομική παραπομπή στο παράγωγο δίκαιο της ΕΕ είναι ο κανονισμός (ΕΕ) 2019/788 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 17 Απριλίου 2019, σχετικά με την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών. Ο κανονισμός θεσπίζει εκ των προτέρων και εκ των υστέρων απαιτήσεις για την επιτυχή υποβολή μιας πρωτοβουλίας. Τα βήματα περιγράφονται συνοπτικά στην παρακάτω εικόνα. 

Για πληρέστερη κατανόηση των απαιτήσεων και της διαδικασίας, βλ. κανονισμό (ΕΕ) 2019/788 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών.

Καθιστώντας δυνατή τη συγκέντρωση προσπαθειών και υπογραφών σε διασυνοριακό επίπεδο, η ΕΠΠ ενισχύει τις ατομικές φωνές, αντιμετωπίζοντας κοινά ζητήματα που υπερβαίνουν τα εθνικά σύνορα. Πέρα από τον νομοθετικό της ρόλο, η ΕΠΠ συμβάλλει στην πολιτικοποίηση των ζητημάτων εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προωθώντας την ανταλλαγή πόρων και προκαλώντας ανησυχίες στους πολίτες. Η ΕΠΠ λειτουργεί ως καταλύτης για τη συμμετοχή και τον διάλογο του κοινού, προωθώντας τον επικοινωνιακό διάλογο στο πλαίσιο της χάραξης πολιτικής της ΕΕ. Ενθαρρύνει τους διοργανωτές να παρουσιάσουν σκεπτικό ενώπιον των Επιτρόπων και σε δημόσιες ακροάσεις στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ενισχύοντας τη διαφάνεια και τη λογοδοσία. Μέσω αυτής της συλλογικής προσέγγισης, μια ενοποιημένη ευρωπαϊκή ταυτότητα μπορεί να αναδειχθεί ως απτή πραγματικότητα.

Ψηλάφηση ορισμένων αριθμών: αξιολόγηση της προόδου και αξιοποίηση των δυνατοτήτων βελτίωσης

Εξετάζοντας τα δεδομένα, είναι δύσκολο να υποστηριχθεί ότι η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών έχει επιτύχει την αναγνώριση που της αξίζει. Μέχρι σήμερα, το μέσο έχει περιορισμένη απήχηση. Ωστόσο, όπως ορθώς επισήμανε η Greenwood, η αξιολόγηση της επιτυχίας της ΕΠΠ θα πρέπει να υπερβαίνει τους εμπειρικούς δείκτες μέτρησης. Αντ’ αυτού, θα πρέπει να αξιολογηθεί με την αναγνώριση του δημοκρατικού και διεθνικού δυναμικού της. Με βάση τις γνώσεις της Greenwood, η Paola Ladisa προτείνει να πραγματοποιηθεί ανάλυση της ΕΠΠ σε τρεις διαστάσεις: 

1. Εξέταση του αντικτύπου της στη διεύρυνση του φάσματος των θεμάτων που εξετάζονται από τα πολιτικά θεσμικά όργανα· 2. Αξιολόγηση του ρόλου της στην προώθηση δημόσιων συζητήσεων · 3. Αξιολόγηση της διαρκούς παρουσίας του διακρατικού δικτύου διοργανωτών και υποστηρικτών με την πάροδο του χρόνου.

Η ανάλυση των απαντήσεων στις 10 ΕΠΠ που υποβλήθηκαν επιτυχώς τον Ιούλιο του 2023, αποκαλύπτει ότι η Επιτροπή, ενώ επιδεικνύει σημαντική υποστήριξη κατά τα αρχικά στάδια της υποβολής, επιδεικνύει σύνεση όσον αφορά την αποδοχή των προτάσεων των διοργανωτών. Αυτή η προσεκτική προσέγγιση μπορεί να οφείλεται στην απροθυμία της Επιτροπής να μοιραστεί τις αποκλειστικές εξουσίες νομοθετικής πρωτοβουλίας της με τους πολίτες. Ωστόσο, η απροθυμία αυτή θα μπορούσε να λειτουργήσει ως κίνητρο για τη συνέχιση της δραστηριότητας του δικτύου ακόμη και μετά την απάντηση της Επιτροπής. Η δεύτερη αξιοσημείωτη πτυχή που πρέπει να επισημανθεί αφορά την ουσία και το εύρος των αιτημάτων των πολιτών. Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις, τα αιτήματα αυτά εισήγαγαν νέες προοπτικές στο θεματολόγιο της Επιτροπής, με έντονη εστίαση σε θέματα που σχετίζονται με τη διατήρηση και τη βιωσιμότητα του περιβάλλοντος (1η διάσταση).

Δημιουργώντας δημόσιο διάλογο (2η διάσταση), η ΕΠΠ αποδεικνύεται ελπιδοφόρα με την προσέλκυση συμμετεχόντων από ευρύ φάσμα κρατών μελών. Αξίζει να σημειωθεί η βασική στήριξη από μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ), έναν παράγοντα διάκρισης μεταξύ των ΕΠΠ που επιτυγχάνουν το κατώτατο όριο και εκείνων που δεν το επιτυγχάνουν.  Με τον τρόπο αυτό, η ΕΠΠ θεωρείται μια δυνητικά ισχυρή μορφή εξωτερικής εκπροσώπησης συμφερόντων.

Η εξέταση των διαρκών δικτύων διοργανωτών και υποστηρικτών (3η διάσταση) αποκαλύπτει τις συνεχιζόμενες προσπάθειες υπεράσπισης και ένα δυνητικό θεμέλιο για μια ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα. Ειδικότερα, οι διοργανωτές έχουν εγκρίνει εστιασμένες εκστρατείες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με στόχο την ηλικιακή ομάδα 21-30 ετών, μια δημογραφική δραστηριότητα που συμμετέχει συχνά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, υποδηλώνοντας μια νικήτρια στρατηγική για «ναέρθει η Ευρώπη πιο κοντά στους πολίτες της».

Μολονότι η ΕΠΠ έχει τεράστια υπόσχεση, είναι ζωτικής σημασίας να αναγνωριστεί ότι μόνη της μπορεί να μην αποτελεί πανάκεια για όλες τις δημοκρατικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ΕΕ. Το εξελισσόμενο τοπίο απαιτεί μια συνεχή διαδικασία αξιολόγησης και προσαρμογής για την αντιμετώπιση του δυναμικού χαρακτήρα της εποχής μας. 

Ωστόσο, ο μετασχηματισμός αυτός μπορεί και πρέπει να ξεκινήσει σε επίπεδο βάσης, με την υποστήριξη και το ενδιαφέρον των ίδιων των πολιτών. Πότε είχατε την τελευταία φορά που ασκήσατε το δικαίωμα ψήφου σας στις εθνικές εκλογές; Πώς γίνεται στις ευρωπαϊκές εκλογές; Πότε ήταν η τελευταία φορά που επισκεφθήκατε τον ιστότοπο της ΕΠΠ;