Διεύρυνση του πεδίου εφαρμογής, ελάφρυνση του υλικοτεχνικού φόρτου: Συστάσεις για την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών από τη σκοπιά των πολωνικών εθνικών εμπειριών

Οι προκλήσεις με τις πρωτοβουλίες πολιτών αναγνωρίζονται όχι μόνο σε επίπεδο ΕΕ αλλά και σε εθνικό επίπεδο, στα κράτη μέλη. Οι Πολωνοί πολίτες έχουν το δικαίωμα να υποβάλουν πρόταση νομοσχεδίου στο εθνικό κοινοβούλιο. Για να συγκρίνω τις συνθήκες των πρωτοβουλιών πολιτών και τις επιπτώσεις τους στην ΕΕ και την Πολωνία, διεξήγαγα ανάλυση των νομοσχεδίων που υποβλήθηκαν πρόσφατα στο πολωνικό κοινοβούλιο.

Στην Πολωνία, υπάρχει διαδικασία βάσει της οποίας οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να υποβάλλουν νομοθετικές προτάσεις στο κοινοβούλιο, εφόσον συγκεντρώνουν τις υπογραφές τουλάχιστον 100.000 ατόμων με δικαίωμα ψήφου στις βουλευτικές εκλογές.

Οι ενδιαφερόμενοι πολίτες πρέπει να συστήσουν επιτροπή νομοθετικής πρωτοβουλίας. Για τον σκοπό αυτό απαιτούνται τουλάχιστον 15 άτομα. Κατ’ αρχάς, πρέπει να συγκεντρώσουν 1.000 «αρχικές» υπογραφές για την καταχώριση μιας τέτοιας επιτροπής. Οι 100 000 υπογραφές πρέπει να υποβληθούν αρκετά γρήγορα — το αργότερο 3 μήνες μετά την καταχώριση της επιτροπής.

Όσον αφορά την υλικοτεχνική υποστήριξη, η καθοδήγηση της διαδικασίας πρωτοβουλίας πολιτών αποτελεί πρόκληση συγκρίσιμη με εκείνη της Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Πολιτών. Η συγκέντρωση 100 000 υπογραφών, επιπλέον σε έντυπη μορφή, είναι μια πολύ σοβαρή επιχείρηση που απαιτεί δομές σε ολόκληρη τη χώρα. Αν και, σε σύγκριση με την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών, είναι σίγουρα πλεονέκτημα ότι αντιμετωπίζουμε μόνο μία χώρα, ένα νομικό σύστημα και μία γλώσσα επικοινωνίας με τους υπογράφοντες.

Από τον Δεκέμβριο του 2020, 13 προτάσεις πολιτών έχουν υποβληθεί σε επεξεργασία στο πολωνικό κοινοβούλιο. Οι εν λόγω εθνικές πρωτοβουλίες αφορούσαν κυρίως τα ακόλουθα προβλήματα:

• α) Τοπικά θέματα — π.χ. η δραστηριότητα των κυνηγών, η λειτουργία των μονάδων της τοπικής αυτοδιοίκησης κ.λπ.
• θέματα ιδεολογικού ή φιλοσοφικού χαρακτήρα — π.χ. άμβλωση, αλλαγές στον ποινικό κώδικα.
• οικονομικά θέματα, π.χ. σχετικά με το ποσό των δημόσιων φόρων ή κοινωνικών παροχών.

Σχεδόν καμία από τις προτάσεις των πολιτών που υποβλήθηκαν στην Πολωνία δεν επικεντρώνεται σε ένα θέμα που θα μπορούσε να επιλυθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι λόγοι για τους οποίους ενδιαφέρονται οι Πολωνοί πολίτες εμπίπτουν συνήθως στην εθνική αρμοδιότητα και λιγότερο στην αρμοδιότητα της ΕΕ.

Ωστόσο, πολλοί σχολιαστές είναι επιφυλακτικοί σχετικά με την αποτελεσματικότητα της πρωτοβουλίας πολιτών στην Πολωνία. Πρώτα απ’ όλα, τα σχέδια πολιτών σπανίως λαμβάνουν κοινοβουλευτική έγκριση. Κατά πάσα πιθανότητα, δεν συμβάλλει στο ότι ορισμένες πρωτοβουλίες τείνουν να είναι αμφιλεγόμενες (π.χ. ευκολότερη πρόσβαση στην άμβλωση έναντι ισχυρότερης προστασίας του εμβρύου) ή ότι οι πρωτοβουλίες παρουσιάζουν ενδιαφέρον μόνο για μια μικρή ομάδα πολιτών και αντικατοπτρίζουν την άποψη μιας μειονότητας. Είναι σαφές ότι η συμμετοχή των πολιτών στη νομοθετική διαδικασία είναι μια δύσκολη και απαιτητική διαδικασία παντού και, εξ ορισμού, τα εργαλεία αυτά είναι πολύ δύσκολο να διαδοθούν.

Συνοψίζοντας, κατά τη γνώμη μου, αφού ληφθεί υπόψη η πολωνική εμπειρία με το δικαίωμα των πολιτών να υποβάλλουν προτάσεις πολιτών, υπάρχουν δύο προκλήσεις, οι οποίες θα πρέπει να αντιμετωπιστούν εάν θέλουμε να αναπτύξουμε μέσα όπως η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών και να τα κάνουμε πιο δημοφιλή στους ευρωπαίους πολίτες:

1. Θα πρέπει να είναι δυνατή η υποβολή μιας ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας πολιτών για ένα ευρύτερο φάσμα θεμάτων. Επί του παρόντος, οι ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες πολιτών μπορούν να αφορούν μόνο τομείς που εμπίπτουν στην αρμοδιότητα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι οποίοι δεν είναι ευρέως γνωστοί ή κατανοητοί. Για τον λόγο αυτό, ορισμένοι διοργανωτές μπορεί να παραιτηθούν πριν από την υποβολή μιας πρωτοβουλίας, διότι φοβούνται ότι θα απορριφθούν «από την αρχή».  Πολλοί τομείς που πυροδοτούν τη φαντασία των πολιτών και κινητοποιούν μεγάλες ομάδες για να μάχονται για τα δικαιώματά τους πράγματι δεν εμπίπτουν στις αρμοδιότητες της Επιτροπής, και θα ήταν πολύ δύσκολο να επιλυθεί αυτή η πρόκληση στο εγγύς μέλλον χωρίς να διευρυνθούν αυτές οι αρμοδιότητες. Ωστόσο, οι δυνητικοί διοργανωτές μπορούν να λάβουν στήριξη για να προσδιορίσουν κατά πόσον η πρωτοβουλία τους εμπίπτει στις αρμοδιότητες της ΕΕ, ζητώντας βοήθεια από το φόρουμ της Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Πολιτών.
    
2. Επίλυση ορισμένων από τις υλικοτεχνικές δυσκολίες που συνδέονται με την υλοποίηση μιας Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Πολιτών. Η μεταρρύθμιση που τέθηκε σε ισχύ το 2020 εισήγαγε αλλαγές όσον αφορά τη συλλογή υπογραφών, οι οποίες αναμένεται να διευκολύνουν τη διαδικασία. Μεταξύ άλλων βελτιώσεων, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσφέρει πλέον στους διοργανωτές μεταφραστική υποστήριξη και τους παρέχει ένα κεντρικό σύστημα συλλογής υπογραφών. Αυτό μπορεί να βοηθήσει ομάδες πολιτών που δεν έχουν πρόσβαση σε τεράστιους οικονομικούς ή υλικοτεχνικούς πόρους.

Όπως βλέπετε, η συμμετοχική δημοκρατία αντιμετωπίζει προκλήσεις τόσο σε εθνικό όσο και σε ενωσιακό επίπεδο. Ελπίζω ότι, συγκρίνοντας και τους δύο μηχανισμούς, θα μας βοηθήσει να βελτιώσουμε τη συμμετοχή των πολιτών στη δημοκρατική διαδικασία.