Rozszerzenie zakresu, zmniejszenie obciążeń logistycznych: Zalecenia dotyczące europejskiej inicjatywy obywatelskiej z perspektywy polskich doświadczeń krajowych

Wyzwania związane z inicjatywami obywatelskimi są uznawane nie tylko na szczeblu UE, ale również na szczeblu krajowym, w państwach członkowskich. Obywatele polscy mają prawo przedstawić parlamentowi narodowemu projekt ustawy. Aby porównać warunki inicjatyw obywatelskich i ich skutki w UE i Polsce, przeprowadziłem analizę ustaw obywatelskich przedłożonych ostatnio do polskiego parlamentu.

W Polsce istnieje procedura, zgodnie z którą obywatele mają prawo przedkładać parlamentowi wnioski ustawodawcze, o ile zgromadzą podpisy co najmniej 100 000 osób z prawem do głosowania w wyborach parlamentarnych.

Zainteresowani obywatele muszą powołać komisję inicjatywy ustawodawczej. W tym celu wymagane jest co najmniej 15 osób. Najpierw muszą zebrać 1000 „początkowych” podpisów w celu zarejestrowania takiego komitetu. 100 000 podpisów należy złożyć dość szybko – nie później niż 3 miesiące po zarejestrowaniu komisji.

Jeśli chodzi o logistykę, prowadzenie procesu inicjatywy obywatelskiej jest wyzwaniem porównywalnym z europejską inicjatywą obywatelską. Zebranie 100 000 podpisów, ponadto w formie papierowej, jest bardzo poważnym przedsięwzięciem wymagającym struktur w całym kraju. Mimo że w porównaniu z europejską inicjatywą obywatelską z pewnością mamy do czynienia tylko z jednym krajem, jednym systemem prawnym i jednym językiem komunikacji z sygnatariuszami.

Od grudnia 2020 r. w polskim parlamencie rozpatrzono 13 wniosków obywatelskich. Te krajowe inicjatywy dotyczyły głównie następujących problemów:

• sprawy lokalne – np. działalność myśliwych, funkcjonowanie jednostek samorządu terytorialnego itp.
• kwestie o charakterze ideologicznym lub filozoficznym – np. aborcja, zmiany w kodeksie karnym.
• sprawy finansowe, np. związane z kwotą podatków publicznych lub świadczeń socjalnych.

Prawie żadna z propozycji obywatelskich przedstawionych w Polsce nie skupia się na kwestii, która mogłaby zostać rozwiązana na szczeblu europejskim. Należy zauważyć, że powody, dla których obywatele polscy są zainteresowani, należą zazwyczaj do kompetencji krajowych, a w mniejszym stopniu do kompetencji UE.

Jednak wielu komentatorów sceptycznie odnosi się do tego, jak dobrze działa inicjatywa obywatelska w Polsce. Przede wszystkim projekty obywatelskie rzadko cieszą się poparciem parlamentarnym. Prawdopodobnie nie przyczynia się to do tego, że niektóre inicjatywy są kontrowersyjne (np. łatwiejszy dostęp do aborcji i lepsza ochrona płodu) lub że inicjatywy te są przedmiotem zainteresowania jedynie niewielkiej grupy obywateli i odzwierciedlają punkt widzenia mniejszości. Oczywiście zaangażowanie obywateli w proces legislacyjny jest wszędzie trudnym i wymagającym procesem, a z definicji narzędzia te są bardzo trudne do rozpowszechnienia.

Podsumowując, moim zdaniem, po uwzględnieniu polskich doświadczeń z prawem obywateli do przedstawiania propozycji obywatelskich, istnieją dwa wyzwania, którym należy stawić czoła, jeśli chcemy opracować takie instrumenty jak europejska inicjatywa obywatelska i zwiększyć ich popularność wśród obywateli europejskich:

1. Powinna istnieć możliwość przedłożenia europejskiej inicjatywy obywatelskiej dotyczącej szerszego zakresu tematów. Obecnie europejskie inicjatywy obywatelskie mogą dotyczyć wyłącznie obszarów wchodzących w zakres kompetencji Komisji Europejskiej, które nie są powszechnie znane lub zrozumiałe. Z tego powodu niektórzy organizatorzy mogą zrezygnować przed złożeniem inicjatywy, ponieważ obawiają się, że zostaną odrzucone „od samego początku”.  Wiele obszarów, które są źródłem wyobraźni obywateli i mobilizuje duże grupy do walki o swoje prawa, faktycznie wykracza poza kompetencje Komisji, a rozwiązanie tego problemu w najbliższej przyszłości bez rozszerzania tych kompetencji byłoby bardzo trudne, jednak potencjalni organizatorzy mogą otrzymać wsparcie w ustaleniu, czy ich inicjatywa wchodzi w zakres kompetencji UE, zwracając się o pomoc do Forum Europejskiej Inicjatywy Obywatelskiej.
    
2. Rozwiązanie niektórych trudności logistycznych związanych z realizacją europejskiej inicjatywy obywatelskiej. Reforma, która weszła w życie w 2020 r., wprowadziła zmiany w zakresie zbierania podpisów, co powinno ułatwić ten proces. Oprócz innych usprawnień Komisja Europejska oferuje obecnie organizatorom wsparcie tłumaczeniowe i zapewnia im centralny system zbierania podpisów. Może to pomóc grupom obywateli, którzy nie mają dostępu do ogromnych zasobów finansowych lub logistycznych.

Jak widać, demokracja uczestnicząca stoi przed wyzwaniami zarówno na szczeblu krajowym, jak i unijnym. Mam nadzieję, że porównanie obu mechanizmów pomoże nam zwiększyć udział obywateli w procesie demokratycznym.