Χρειαζόμαστε ακόμη μεγαλύτερη μεταρρύθμιση της ΕΠΠ: Μια βραχυπρόθεσμη και μια μακροπρόθεσμη πρόταση

Παρά τις μεγάλες ελπίδες κατά τη θέσπισή της, η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών (ΕΠΠ) δεν έχει στεφθεί με επιτυχία. Για τη βελτίωση της δημοκρατικής ποιότητας του μέσου, είναι ζωτικής σημασίας να αυξηθεί η αποτελεσματικότητά του. Προτείνω δύο λύσεις: Βραχυπρόθεσμα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρέπει να αλλάξει δραστικά την προσέγγισή της όσον αφορά τις «επιτυχείς» πρωτοβουλίες και να αφήσει το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο να αποφασίσουν σχετικά με την τύχη τους. Μακροπρόθεσμα, οι αλλαγές στις Συνθήκες της ΕΕ θα πρέπει να επιτρέψουν τη διεξαγωγή διακρατικών δημοψηφισμάτων ως πραγματικά καινοτόμου και συνεπακόλουθου δημοκρατικού μέσου στην Ευρώπη.

Όταν επικυρώθηκε η Συνθήκη της Λισαβόνας, οι υποστηρικτές της επεσήμαναν τη νέα Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών ως μέρος της λύσης για το πολυσυζητημένο «δημοκρατικό έλλειμμα» της ΕΕ. Με καινοτόμο τρόπο, η συγκέντρωση ενός εκατομμυρίου υπογραφών επιτρέπει στους αγωνιστές να προτείνουν νομοθετική πράξη στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ταυτόχρονα, πρέπει να τηρούνται σχετικά χαμηλά ελάχιστα κατώτατα όρια τουλάχιστον στο ένα τέταρτο των κρατών μελών της ΕΕ. Το μέσο αυτό υποτίθεται ότι επιτρέπει στους οργανωμένους πολίτες, ακόμη και εκτός της «φούσκας των Βρυξελλών», να επηρεάζουν τη χάραξη πολιτικής σε επίπεδο ΕΕ. «Πάρτε μεγαλύτερο λόγο στις πολιτικές που επηρεάζουν τη ζωή σας» είναι η υπόσχεση της Επιτροπής σχετικά με την ΕΠΠ.

Ωστόσο, το ιστορικό της ΕΠΠ δείχνει πώς το μέσο δεν τήρησε αυτή την υπόσχεση. Από το 2012, μόνο έξι πρωτοβουλίες κατάφεραν να συγκεντρώσουν τις απαιτούμενες υπογραφές — λιγότερες από μία ετησίως. Όσον αφορά τις τέσσερις πρωτοβουλίες που έχουν ήδη λάβει επίσημη απάντηση, η Επιτροπή δεν έδωσε ποτέ συνέχεια στην ακριβή πρόταση μιας πρωτοβουλίας, η οποία δεν ικανοποιούσε τις απαιτήσεις των ακτιβιστών. Το γεγονός αυτό όχι μόνο άφησε πολλούς ακτιβιστές της ΕΠΠ απογοητευμένους για τις ευκαιρίες συμμετοχής, αλλά και άλλους ακτιβιστές της κοινωνίας των πολιτών επιφυλάσσουν να θεωρήσουν την ΕΠΠ μια δυνητικά αποτελεσματική προσέγγιση για την άσκηση επιρροής στην πολιτική διαδικασία. Μόλις πρόσφατα οι αριθμοί καταχώρισης των πρωτοβουλιών αυξήθηκαν εκ νέου. Είναι ζωτικής σημασίας το γεγονός ότι η ενημέρωση του κοινού σχετικά με την ΕΠΠ παρέμεινε επίσης πολύ περιορισμένη — μόνο μια μειοψηφία πολιτών της ΕΕ συνειδητοποιούν ότι το μέσο υπάρχει ακόμη και.

Μολονότι αληθεύει ότι η ΕΠΠ είχε κάποια επίδραση στον καθορισμό του θεματολογίου εντός των θεσμικών οργάνων της ΕΕ και είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των παραγόντων της κοινωνίας των πολιτών που ασχολούνται με την πολιτική της ΕΕ, η ΕΠΠ δεν έχει καταστεί αποτελεσματικό εργαλείο δημοκρατικής συμμετοχής. Θα πρέπει να αξιολογήσουμε το μέσο σύμφωνα με την τελευταία αυτή διάσταση: Οι διοργανωτές οργανώνουν εκστρατείες για να αποκομίσουν οφέλη από την πολιτική. Τέλος, η δημοκρατία έχει ως στόχο «να ακουστεί η φωνή σας στις πολιτικές που επηρεάζουν τη ζωή σας», οι Dominik Hierlemann και Christian Huesmann ορθώς επισημαίνουν τα οφέλη της πρόσφατης μεταρρύθμισης της ΕΠΠ. Ωστόσο, απαιτούνται περισσότερες αλλαγές. Ακολουθούν δύο προτάσεις για τη βελτίωση των πιθανοτήτων των υπερασπιστών της ΕΠΠ να έχουν μεγαλύτερο λόγο.

Βραχυπρόθεσμα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρέπει να τροποποιήσει δραστικά την προσέγγισή της όσον αφορά τις ΕΠΠ. Όπως είναι γνωστό, η Επιτροπή είναι ο νομοθετικός ρυθμιστής της ΕΕ. Μπορεί να μπλοκάρει οποιαδήποτε πρόταση πρωτοβουλίας, εμποδίζοντας το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο να αποφασίσουν σχετικά με οποιαδήποτε προτεινόμενη νομοθετική πράξη των πολιτών της ΕΕ. Ωστόσο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο νομιμοποιούνται πολύ πιο δημοκρατικά από την Επιτροπή. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, στην περίπτωση επιτυχημένων προσπαθειών συλλογής υπογραφών ΕΠΠ, η Επιτροπή θα πρέπει οικειοθελώς να απέχει από την άσκηση της εξουσίας αρνησικυρίας που της παρέχει το μονοπώλιο νομοθετικής πρωτοβουλίας. Για να αυξηθεί ο αντίκτυπος μιας επιτυχημένης προσπάθειας συλλογής υπογραφών ΕΠΠ, η Επιτροπή θα πρέπει να δεσμευτεί οικειοθελώς να ανταποκριθεί σε κάθε ΕΠΠ που υποστηρίζεται από ένα εκατομμύριο πολίτες της ΕΕ με αντίστοιχη νομοθετική πρωτοβουλία, η οποία στη συνέχεια επιτρέπει στα πιο αντιπροσωπευτικά όργανα της ΕΕ — το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο — να αποφασίζουν σχετικά με την τύχη μιας συγκεκριμένης πρότασης. Παρόμοιες πράξεις σε εθνικό επίπεδο απευθύνονται πάντοτε στους νομοθέτες. Φυσικά, μια τέτοια αλλαγή στην ανταπόκριση στις εκστρατείες ΕΠΠ θα απαιτούσε τεράστια αυτοσυγκράτηση από την Επιτροπή — μια εθελοντική δέσμευση να μην κάνει χρήση της εξουσίας. Ωστόσο, δεδομένου του τρέχοντος σχεδιασμού της ΕΠΠ, είναι ο απλούστερος τρόπος να ενισχυθεί η ποιότητα του μέσου και να αυξηθούν οι πιθανότητες υλοποίησης μιας εκστρατείας ΕΠΠ — ή τουλάχιστον να επιτραπεί στους εκπροσώπους των πολιτών της ΕΕ να απορρίψουν μια συγκεκριμένη πρόταση. Είναι σημαντικό ότι, δεδομένου ότι το ζήτημα κατά πόσον μια εκστρατεία ΕΠΠ συνάδει με τις νομικές εξουσίες της Επιτροπής έχει ήδη αποφασιστεί κατά την καταχώριση, δεν υπάρχει κίνδυνος η Επιτροπή να προτείνει παράνομα μέτρα. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ομάδες προβληματισμού όπως η Carnegie Europe τόνισαν πρόσφατα την ανάγκη μεγαλύτερης συμμετοχής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και των εθνικών κοινοβουλίων στη συζήτηση των πρωτοβουλιών ΕΠΠ.

Μακροπρόθεσμα, είναι αναγκαία η ουσιαστική μεταρρύθμιση της ΕΠΠ στο πλαίσιο της επόμενης αλλαγής της Συνθήκης της ΕΕ: μια επιτυχής προσπάθεια συλλογής υπογραφών ΕΠΠ θα πρέπει να καταλήξει σε δεσμευτικό δημοψήφισμα σε επίπεδο ΕΕ σχετικά με το ίδιο το ζήτημα που διακυβεύεται. Εν προκειμένω, ακολουθώ προτάσεις όπως αυτή του Bruno Kaufmann, με την οποία ζητείται η διακρατική άμεση δημοκρατία της ΕΕ. Μια τέτοια μεταρρύθμιση θα επιτρέψει σε όλους τους πολίτες της ΕΕ να έχουν λόγο σε συγκεκριμένα ζητήματα. Για τον σκοπό αυτό, είναι σκόπιμο να αυξηθεί το όριο υπογραφής ΕΠΠ από ένα εκατομμύριο υπογραφές σε (ελαφρώς) υψηλότερο αριθμό, ώστε να αποφευχθεί ο υπερβολικός αριθμός δημοψηφισμάτων. Επίσης, όπως και οι ψηφοφορίες στο Συμβούλιο, οι κανόνες της ειδικής πλειοψηφίας πρέπει να διασφαλίζουν ότι όχι μόνο η πλειοψηφία του πληθυσμού της ΕΕ, αλλά και η πλειοψηφία των κρατών μελών της ΕΕ συμφωνεί με μια πρόταση. Τα διακρατικά δημοψηφίσματα μπορούν να συμβάλουν στη δημιουργία μιας «ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας», η οποία αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής της ΕΕ. Είναι σημαντικό ότι μια τέτοια μεταρρύθμιση του μέσου θα αυξήσει επίσης σημαντικά τον αριθμό των πολιτών της ΕΕ που ενδιαφέρονται για την ΕΠΠ: Θεωρούν ότι το μέσο αυτό μπορεί να αποτελέσει ένα αποτελεσματικό μέσο επηρεασμού της πολιτικής διαδικασίας, δηλαδή να έχει μεγαλύτερο λόγο στις πολιτικές που επηρεάζουν τη ζωή τους.