Ενωμένοι στην πολυμορφία: έρευνα μεταξύ των εθνικών αρχών δείχνει ότι υπάρχουν τεράστιες διαφορές όσον αφορά τη δημοτικότητα, το νομικό καθεστώς και τον αντίκτυπο των πρωτοβουλιών πολιτών στα κράτη μέλη της ΕΕ

Πρόσφατη έρευνα μεταξύ των εθνικών αρχών σε 13 κράτη μέλη της ΕΕ αποκάλυψε σημαντικές διαφορές μεταξύ των μέσων που χρησιμοποιούν για τη συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων δημόσιας πολιτικής, ιδίως όσον αφορά τη δημοτικότητα, το νομικό καθεστώς και τον αντίκτυπό τους.

Η έρευνα που διεξήγαγε η Democracy International από τον Μάρτιο έως τον Ιούνιο του 2023 είχε ως στόχο τη συγκέντρωση βέλτιστων πρακτικών σχετικά με πρωτοβουλίες εθνικού θεματολογίου ή παρόμοια μέσα υποβολής αναφορών σε εθνικό επίπεδο. Στόχος της έρευνας ήταν να συγκεντρωθούν κανόνες για τους διοργανωτές σχετικά με τον τρόπο θέσπισης πρωτοβουλιών, τις υπηρεσίες υποστήριξης που προσφέρονται, τη διαδικτυακή υποδομή που σχετίζεται με την πρωτοβουλία, τον τρόπο διαχείρισης των ψηφιακών υπογραφών και τον ελάχιστο αριθμό υπογραφόντων για εθνικές πρωτοβουλίες σε όλα τα κράτη μέλη.

Η έρευνα αποσκοπούσε επίσης στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι πολίτες έχουν επιτυχία στην καταχώριση των εθνικών πρωτοβουλιών τους και του τρόπου με τον οποίο οι επιτυχημένες καταχωρισμένες πρωτοβουλίες μετατρέπονται σε νομοθεσία, καθώς και του τρόπου με τον οποίο αυξάνεται η ευαισθητοποίηση των πολιτών σχετικά με τα μέσα αυτά. Ελήφθησαν έγκυρες απαντήσεις από 13 από τις 18 χώρες με εργαλεία συμμετοχής των πολιτών: Αυστρία, Βουλγαρία, Δανία, Φινλανδία, Ουγγαρία, Λετονία, Λιθουανία, Κάτω Χώρες, Πολωνία, Πορτογαλία, Σλοβακία, Σλοβενία και Ισπανία.

Όσον αφορά το ποσοστό καταχώρισης των εθνικών πρωτοβουλιών πολιτών, μόνο η Αυστρία, η Δανία, η Φινλανδία, η Ουγγαρία και η Λετονία ανέφεραν πάνω από 30 καταγεγραμμένες πρωτοβουλίες ετησίως. Η Βουλγαρία και η Σλοβενία ανέφεραν μεταξύ 11 και 20 καταγεγραμμένες πρωτοβουλίες, ενώ οι Κάτω Χώρες, η Λιθουανία, η Πολωνία, η Πορτογαλία, η Σλοβακία και η Ισπανία υστερούν με μόνο μία έως 10 καταγεγραμμένες πρωτοβουλίες ετησίως. Οι διαφορές αυτές αντικατοπτρίζουν τις διαφορές σε επίπεδο χώρας όσον αφορά τη δημοτικότητα των μέσων των εθνικών πρωτοβουλιών πολιτών, τον διαθέσιμο χρόνο για τη συλλογή υπογραφών και τον ελάχιστο απαιτούμενο αριθμό υπογραφών. 

Στις ενότητες που ακολουθούν παρουσιάζεται επισκόπηση των μέσων της εθνικής πρωτοβουλίας πολιτών που είναι διαθέσιμα στις 13 χώρες που μελετήθηκαν. Λόγω των αποκλίσεων στις στατιστικές μεταξύ των χωρών, ομαδοποιούνται με βάση τον αριθμό των πρωτοβουλιών που καταχωρίζονται ανά έτος, αλλά οι περιγραφές των εθνικών μέσων παρουσιάζονται χωριστά.

Μία έως 10 πρωτοβουλίες ετησίως: κάτω Χώρες, Λιθουανία, Πολωνία, Πορτογαλία, Σλοβακία και Ισπανία

Οι Κάτω Χώρες

Η δρομολόγηση μιας επιτυχημένης πρωτοβουλίας πολιτών στις Κάτω Χώρες είναι πιο περίπλοκη σε σύγκριση με άλλες χώρες που συμμετείχαν στην έρευνα. Εκτός από τη συγκέντρωση 40,000 υπογραφών, το προτεινόμενο ζήτημα δεν πρέπει να έχει συζητηθεί στο Κοινοβούλιο τουλάχιστον δύο χρόνια πριν. Λόγω αυτής της απαίτησης, το ποσοστό επιτυχίας των πρωτοβουλιών που φτάνουν στο Κοινοβούλιο είναι σχετικά χαμηλό, με μόνο δύο πρωτοβουλίες να πληρούν τα κριτήρια. Μολονότι οι επιτυχείς πρωτοβουλίες συζητούνται σε κοινοβουλευτική σύνοδο ολομέλειας, η τελική εξουσία λήψης αποφάσεων ανήκει στον αρμόδιο κυβερνητικό υπάλληλο. Ως εκ τούτου, η πράξη παραμένει μη δεσμευτική.

Λιθουανία

Από το 2000, η Λιθουανία έχει καταχωρίσει 23 πρωτοβουλίες πολιτών, εκ των οποίων οι 10 έχουν συγκεντρώσει επιτυχώς τις απαραίτητες υπογραφές. Ωστόσο, η τελική απόφαση σχετικά με το αν θα πρέπει να αναληφθεί περαιτέρω δράση εναπόκειται στο Seimas (Κοινοβούλιο), καθιστώντας την πράξη αυτή μη δεσμευτική.

Πολωνία

Στην Πολωνία, η πρωτοβουλία πολιτών πρέπει να συγκεντρώσει 100,000 υπογραφές για την πρόταση που θα υποβληθεί στο Sejm (Κάτω Βουλή του Κοινοβουλίου) εντός τριών μηνών. Ωστόσο, η τύχη της πρότασης εξαρτάται από τη διακριτική ευχέρεια των βουλευτών, καθώς δεν υπάρχει υποχρέωση θέσπισης νομοθεσίας σχετικά με την πρόταση. Οι πιο πρόσφατες επιτυχημένες πρωτοβουλίες πολιτών στην Πολωνία σημειώθηκαν το 2019, όταν δύο προτάσεις συγκέντρωσαν την απαιτούμενη στήριξη.

Πορτογαλία

Το εργαλείο της πρωτοβουλίας πολιτών δεν χρησιμοποιείται ευρέως στην Πορτογαλία. Κατά μέσο όρο, περίπου τρεις πρωτοβουλίες καταχωρίζονται ετησίως, ενώ κατά την προηγούμενη κοινοβουλευτική περίοδο, από τις δέκα, μόνο τέσσερις κατάφεραν να συγκεντρώσουν επαρκή στήριξη. Συνολικά, τρεις νόμοι έχουν εφαρμοστεί βάσει πορτογαλικών πρωτοβουλιών πολιτών. 

Σλοβακία

Η πράξη της πρωτοβουλίας πολιτών της Σλοβακίας συγκαταλέγεται μεταξύ των πλέον πρόσφατων που πρέπει να εγκριθούν από ένα κράτος μέλος. Η συγκέντρωση υπογραφών πραγματοποιείται εξ ολοκλήρου διαδικτυακά και οι διοργανωτές έχουν στη διάθεσή τους 30 ημέρες για να συγκεντρώσουν 15,000 υπογραφές. Εάν μια πρωτοβουλία είναι επιτυχής, η κυβέρνηση συζητά και αποφασίζει επ’ αυτής μέσω ψηφίσματος. Το ψήφισμα μπορεί να αναθέτει σε αρμόδιους υπουργούς ή αρχηγούς κυβερνητικών οργάνων να λαμβάνουν μέτρα παρακολούθησης, όπως σύνταξη νομικών κανονισμών ή μη νομοθετικών προτάσεων. Μέχρι σήμερα, καμία πρωτοβουλία δεν έχει λάβει ακόμη επαρκή στήριξη.

Ισπανία

Από το 1982, η Ισπανία έχει πλούσια ιστορία πρωτοβουλιών πολιτών, με συνολικά 161 προτάσεις που έχουν υποβληθεί και πάνω από 110 από αυτές έχουν λάβει 500,000 υπογραφές. Ωστόσο, η έλλειψη δεσμευτικού αποτελέσματος πίσω από το εργαλείο αυτό είχε ως αποτέλεσμα μόνο τρεις πρωτοβουλίες που ολοκληρώνουν επιτυχώς την κοινοβουλευτική διαδικασία με θετικά αποτελέσματα, με τελικό αποτέλεσμα τη θέσπιση νόμου.

Έντεκα έως είκοσι πρωτοβουλίες ετησίως: Βουλγαρία, Σλοβενία

Βουλγαρία

Στη Βουλγαρία, η διαδικασία συγκέντρωσης υπογραφών για πρωτοβουλίες είναι αρκετά μοναδική. Οι διοργανωτές έχουν στη διάθεσή τους τρεις μήνες για να συγκεντρώσουν όσο το δυνατόν περισσότερες υπογραφές, χωρίς ελάχιστη απαίτηση ή κατώτατο όριο που πρέπει να ξεπεραστεί. Η Εθνοσυνέλευση δεν συζητά τις πρωτοβουλίες μετά την παρέλευση των τριών μηνών και δεν υπάρχει νομική διαδικασία για την εξέταση των προτάσεων πρωτοβουλίας.

Σλοβενία

Το εργαλείο της πρωτοβουλίας πολιτών αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία στη Σλοβενία, ιδίως μετά την έξαρση της νόσου COVID-19. Ωστόσο, από το 2013, μόνο 22 πρωτοβουλίες έχουν συγκεντρώσει επιτυχώς την απαιτούμενη στήριξη. Όπως και σε άλλες χώρες, το κοινοβούλιο έχει τον τελευταίο λόγο όσον αφορά τις πρωτοβουλίες αυτές.

Περισσότερες από 20 πρωτοβουλίες ετησίως:  Αυστρία, Δανία, Φινλανδία, Ουγγαρία και Λετονία

Αυστρία

Το εργαλείο πρωτοβουλίας πολιτών της Αυστρίας χρησιμοποιείται καλύτερα για τον καθορισμό της ημερήσιας διάταξης, καθώς στερείται δεσμευτικής εξουσίας. Ωστόσο, το εργαλείο αυτό αναφέρθηκε ότι είναι «πολύ δημοφιλές» από την αυστριακή αρχή, με περισσότερες από 30 πρωτοβουλίες να καταχωρίζονται ετησίως. Παρά τις 33 πρωτοβουλίες που παρέχουν την αναγκαία στήριξη από το 2018, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το εργαλείο αυτό χρησιμεύει ως πλατφόρμα για την υποβολή ιδεών, αλλά η τελική απόφαση εναπόκειται στο Κοινοβούλιο.

Δανία

Το παράδειγμα της Δανίας ξεχωρίζει ως το αποτελεσματικότερο μέσο μεταξύ των κρατών μελών που συμμετείχαν στην έρευνα, με συνολικά 1,500 προτάσεις να δημοσιεύονται στον δικτυακό τόπο της κυβέρνησης. Μόνο κατά την τελευταία πενταετία, 45 προτάσεις συγκέντρωσαν 50,000 υπογραφές, επιτυγχάνοντας με επιτυχία τον ελάχιστο απαιτούμενο αριθμό υπογραφών. Μόλις επιτευχθεί το κατώτατο όριο, το νομοσχέδιο αντιμετωπίζεται όπως και άλλα ψηφίσματα στο Κοινοβούλιο. Μολονότι δεν υπάρχει νομική υποχρέωση να εγκριθεί μια επιτυχημένη πρωτοβουλία, το νομοσχέδιο θα συζητηθεί στο κοινοβουλευτικό σώμα και στις αρμόδιες επιτροπές. Οι βουλευτές θα ψηφίσουν επ’ αυτού, όπως και με κάθε άλλο νομοσχέδιο.

Φινλανδία

Στη Φινλανδία, οι επιτυχημένες πρωτοβουλίες αποτελούν αντικείμενο συζήτησης κατά τη διακριτική ευχέρεια του Κοινοβουλίου. Το εργαλείο αυτό, το οποίο υιοθετείται ευρέως από τους πολίτες, έχει καταδείξει τις δυνατότητές του να επηρεάσει τη νέα νομοθεσία, παρά την έλλειψη δεσμευτικής εξουσίας. Περισσότερες από 30 πρωτοβουλίες καταχωρίζονται ετησίως, με περίπου 6 επιτυχίες εντός του ίδιου χρονικού πλαισίου. Για να χαρακτηριστεί επιτυχής, μια πρωτοβουλία πρέπει να συγκεντρώνει τουλάχιστον 50,000 δηλώσεις υποστήριξης που έχουν επαληθευτεί από τον Οργανισμό Ψηφιακών Δεδομένων και Πληθυσμού. Από τον Ιούνιο του 2023, οι πολίτες έχουν υποβάλει 1,555 προτάσεις, εκ των οποίων οι 66 έλαβαν την αναγκαία στήριξη για να προχωρήσουν. Οι επιτυχόντες σε αυτή τη διαδικασία συζητούνται στη συνέχεια εντός του Κοινοβουλίου. Μέχρι στιγμής, τέσσερις πρωτοβουλίες έχουν οδηγήσει στη θέσπιση νέων νόμων: ο νόμος για τους γάμους ισότητας, ο νόμος για τη μητρότητα που ενισχύει τα δικαιώματα των ζευγαριών γυναικών, η απαγόρευση του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων και η πρόληψη της ιδιωτικοποίησης της παροχής νερού.

Ουγγαρία

Στην Ουγγαρία, το πλέον πρόσφατο έγκυρο και επιτυχημένο δημοψήφισμα πραγματοποιήθηκε το 2008, με αποτέλεσμα νομοθετική αλλαγή. Παρά την υποβολή περισσότερων από 30 πρωτοβουλιών, οι τελευταίες επιτυχημένες δεν κατέληξαν σε δημοψήφισμα λόγω απόφασης του συνταγματικού δικαστηρίου. Ωστόσο, εάν μια πρωτοβουλία αποδειχθεί έγκυρη και επιτυχής μετά από δημοψήφισμα, εξουσιοδοτεί το Κοινοβούλιο να θεσπίσει αντίστοιχη νομοθεσία.

Λετονία

Η συλλογή υπογραφών στη Λετονία αποτελεί σημαντική πρόκληση για την επιτυχία των νομοθετικών πρωτοβουλιών. Από το 2013, καμία πρωτοβουλία δεν έχει κατορθώσει να συγκεντρώσει τον απαιτούμενο αριθμό υπογραφών. Ωστόσο, εάν το ένα δέκατο του εκλογικού σώματος υποστηρίξει την πρωτοβουλία εντός περιόδου 12 μηνών, προχωρά στην Κεντρική Εκλογική Επιτροπή. Από εκεί, παραδίδει στον Πρόεδρο, ο οποίος στη συνέχεια το υποβάλλει στο Saeima (Κοινοβούλιο). Σε περίπτωση που το Saeima δεν εγκρίνει το σχέδιο νόμου ή την τροποποίηση του Συντάγματος χωρίς τροποποιήσεις, θα διεξαχθεί δημοψήφισμα. Μολονότι είναι δύσκολο να επιτευχθεί το όριο υπογραφής, αυτό το εθνικό εργαλείο συμμετοχικής δημοκρατίας προσφέρει τη σοβαρότερη νομοθετική συνέχεια σε σύγκριση με άλλα εργαλεία, με αποτέλεσμα 59 νομοθετικές πράξεις μέχρι σήμερα. 

Διαβάστε επίσης: Εθνικές πρωτοβουλίες πολιτών έναντι των ευρωπαϊκών πρωτοβουλιών πολιτών: αναλογικά, απαιτούνται περισσότερες υπογραφές, εντός συντομότερου χρονικού διαστήματος