Zjednoczeni w różnorodności: badanie przeprowadzone wśród organów krajowych pokazuje ogromne różnice pod względem popularności, statusu prawnego i wpływu inicjatyw obywatelskich w państwach członkowskich UE

Niedawne badanie przeprowadzone wśród organów krajowych w 13 państwach członkowskich UE ujawniło znaczne różnice między instrumentami, z których korzystają one w celu uczestnictwa obywateli w podejmowaniu decyzji dotyczących polityki publicznej, w szczególności pod względem ich popularności, statusu prawnego i wpływu.

Badanie przeprowadzone przez Democracy International w okresie od marca do czerwca 2023 r. miało na celu zebranie najlepszych praktyk dotyczących inicjatyw w zakresie ustalania krajowych programów lub podobnych instrumentów składania petycji na szczeblu krajowym. Celem ankiety było zebranie przepisów dla organizatorów dotyczących sposobu tworzenia inicjatyw, oferowanych usług wsparcia, infrastruktury internetowej związanej z inicjatywą, zarządzania podpisami cyfrowymi oraz minimalnej liczby sygnatariuszy inicjatyw krajowych we wszystkich państwach członkowskich.

Ankieta miała również na celu zrozumienie, w jaki sposób obywatele skutecznie rejestrują swoje inicjatywy krajowe i w jaki sposób pomyślnie zarejestrowane inicjatywy stają się przepisami, a także w jaki sposób obywatele szerzą wiedzę na temat tych instrumentów. Otrzymano ważne odpowiedzi od 13 z 18 krajów posiadających narzędzia uczestnictwa obywatelskiego: Austria, Bułgaria, Dania, Finlandia, Litwa, Łotwa, Niderlandy, Polska, Portugalia, Słowacja, Słowenia i Węgry.

Jeśli chodzi o wskaźnik rejestracji krajowych inicjatyw obywatelskich, tylko Austria, Dania, Finlandia, Węgry i Łotwa zgłosiły rocznie ponad 30 zarejestrowanych inicjatyw. Bułgaria i Słowenia zgłosiły od 11 do 20 zarejestrowanych inicjatyw, natomiast Niderlandy, Litwa, Polska, Portugalia, Słowacja i Hiszpania pozostają w tyle, a tylko od jednej do 10 zarejestrowanych inicjatyw rocznie. Różnice te odzwierciedlają różnice na szczeblu krajowym pod względem popularności krajowych instrumentów inicjatywy obywatelskiej, przydzielonego czasu na zbieranie podpisów oraz wymaganej minimalnej liczby sygnatariuszy. 

W poniższych sekcjach przedstawiono przegląd krajowych instrumentów inicjatywy obywatelskiej dostępnych w 13 badanych krajach. Ze względu na rozbieżności w statystykach między państwami są one pogrupowane na podstawie liczby inicjatyw zarejestrowanych w danym roku, ale opisy instrumentów krajowych przedstawiono oddzielnie.

Od jednej do 10 inicjatyw rocznie: Niderlandy, Litwa, Polska, Portugalia, Słowacja i Hiszpania

Niderlandów

Inicjowanie udanej inicjatywy obywatelskiej w Niderlandach jest bardziej złożone niż w innych krajach objętych badaniem. Oprócz zebrania 40,000 podpisów proponowana kwestia nie może być omawiana w Parlamencie przez co najmniej dwa lata wcześniej. Ze względu na ten wymóg wskaźnik powodzenia inicjatyw docierających do Parlamentu jest stosunkowo niski, a tylko dwie inicjatywy spełniają kryteria. Chociaż udane inicjatywy są omawiane na sesji plenarnej Parlamentu, ostateczna władza decyzyjna spoczywa na odpowiedzialnym urzędniku rządowym. W związku z tym instrument pozostaje niewiążący.

Litwa

Od 2000 r. Litwa zarejestrowała 23 inicjatywy obywatelskie, z których 10 z powodzeniem zgromadziło niezbędne podpisy. Ostateczna decyzja o tym, czy należy podjąć dalsze działania, należy jednak do Seimas (Parlamentu), co sprawia, że instrument ten nie jest wiążący.

Polska

W Polsce inicjatywa obywatelska musi zebrać 100,000 podpisów na wniosek, który ma zostać przedstawiony w Sejmie (izbie niższej parlamentu) w terminie trzech miesięcy. Los wniosku zależy jednak od uznania posłów do Parlamentu, ponieważ nie ma obowiązku stanowienia prawa w sprawie wniosku. Ostatnie udane inicjatywy obywatelskie w Polsce miały miejsce w 2019 r., kiedy to dwa wnioski uzyskały wymagane poparcie.

Portugalia

Narzędzie inicjatywy obywatelskiej nie jest powszechnie stosowane w Portugalii. Średnio około trzech inicjatyw rejestruje się rocznie, a w poprzedniej kadencji parlamentarnej tylko w przypadku czterech z dziesięciu inicjatyw udało się uzyskać wystarczające poparcie. Ogólnie rzecz biorąc, w oparciu o portugalskie inicjatywy obywatelskie wdrożono trzy ustawy. 

Słowacja

Słowacki instrument inicjatywy obywatelskiej jest jednym z najnowszych instrumentów, które ma zostać przyjęte przez państwo członkowskie. Zbieranie podpisów odbywa się w pełni online, a organizatorzy mają 30 dni na zebranie 15,000 podpisów. Jeżeli inicjatywa zakończy się sukcesem, rząd omawia ją i podejmuje decyzję w drodze uchwały. Uchwała może wyznaczać odpowiednich ministrów lub szefów organów rządowych do podjęcia działań następczych, takich jak opracowywanie rozporządzeń prawnych lub wniosków nieustawodawczych. Do tej pory żadna inicjatywa nie uzyskała wystarczającego poparcia.

Hiszpania

Od 1982 r. Hiszpania ma bogatą historię inicjatyw obywatelskich – przedstawiono łącznie 161 wniosków, z których ponad 110 otrzymało 500,000 podpisów. Jednak brak wiążącego skutku tego narzędzia doprowadził do pomyślnego zakończenia procesu parlamentarnego tylko w trzech inicjatywach, co ostatecznie doprowadziło do powstania ustawy.

Jedenaście do dwudziestu inicjatyw rocznie: Bułgaria, Słowenia

Bułgaria

W Bułgarii proces zbierania podpisów dla inicjatyw jest dość wyjątkowy. Organizatorzy mają trzy miesiące na zebranie jak największej liczby podpisów, bez przekroczenia minimalnego wymogu ani progu. Zgromadzenie Narodowe nie omawia tych inicjatyw po upływie trzech miesięcy i nie ma procedury prawnej pozwalającej na rozpatrzenie propozycji inicjatyw.

Słowenia

Narzędzie inicjatywy obywatelskiej zyskuje na znaczeniu w Słowenii, zwłaszcza od czasu wybuchu pandemii COVID-19. Od 2013 r. wymagane wsparcie uzyskało jednak tylko 22 inicjatywy. Podobnie jak ma to miejsce w innych krajach, to Parlament ma ostatnie słowo w sprawie tych inicjatyw.

Ponad 20 inicjatyw rocznie:  Austria, Dania, Finlandia, Węgry i Łotwa

Austrii

Austriackie narzędzie inicjatywy obywatelskiej jest najlepiej wykorzystywane do ustalania programu, ponieważ brakuje mu wiążącego upoważnienia. Niemniej jednak władze austriackie zgłosiły, że narzędzie to jest „bardzo popularne”, przy czym rocznie rejestrowano ponad 30 inicjatyw. Pomimo 33 inicjatyw, które uzyskały niezbędne wsparcie od 2018 r., należy zauważyć, że narzędzie to służy jako platforma do proponowania pomysłów, ale ostateczna decyzja należy do Parlamentu.

Dania

Przykład Danii wyróżnia się jako najskuteczniejszy instrument wśród państw członkowskich objętych badaniem, a na rządowej stronie internetowej opublikowano łącznie 1500 wniosków. Tylko w ciągu ostatnich pięciu lat 45 wniosków złożyło 50,000 podpisów, co z powodzeniem osiągnęło wymaganą minimalną liczbę podpisów. Po osiągnięciu progu projekt ustawy jest traktowany jak inne rezolucje w Parlamencie. Chociaż nie ma prawnego obowiązku przyjęcia udanej inicjatywy, projekt ustawy będzie omawiany w izbie parlamentarnej i w odpowiednich komisjach. Posłowie do Parlamentu będą głosować w tej sprawie, podobnie jak w przypadku innych ustaw.

Finlandia

W Finlandii udane inicjatywy są przedmiotem dyskusji według uznania Parlamentu. Narzędzie to, powszechnie akceptowane przez obywateli, pokazało, że może wpływać na nowe przepisy, mimo braku wiążącego upoważnienia. Co roku rejestruje się ponad 30 inicjatyw, a około 6 z nich zakończyło się sukcesem w tym samym terminie. Aby inicjatywa mogła zostać uznana za udaną, musi zebrać co najmniej 50,000 deklaracji poparcia zweryfikowanych przez Agencję Danych Cyfrowych i Ludowych. Od czerwca 2023 r. obywatele rozpoczęli 1555 wniosków, z czego 66 uzyskało niezbędne poparcie. Ci, którzy odnieśli sukces w tym procesie, są następnie omawiane w Parlamencie. Do tej pory cztery inicjatywy doprowadziły do uchwalenia nowych przepisów: ustawa o małżeństwie równouprawnienia, ustawa o macierzyństwie wzmacniająca prawa par kobiet, zakaz okaleczania żeńskich narządów płciowych oraz zapobieganie prywatyzacji zaopatrzenia w wodę.

Węgry

Na Węgrzech ostatnie ważne i udane referendum odbyło się w 2008 r., co doprowadziło do zmiany legislacyjnej. Mimo że zgłoszono ponad 30 inicjatyw, ostatnie udane inicjatywy nie zakończyły się referendum ze względu na decyzję Trybunału Konstytucyjnego. Jeżeli jednak inicjatywa okaże się ważna i udana po referendum, upoważnia Parlament do uchwalenia odpowiednich przepisów.

Łotwa

Zbieranie podpisów na Łotwie stanowi poważne wyzwanie dla powodzenia inicjatyw ustawodawczych. Od 2013 r. w ramach żadnej inicjatywy nie udało się zebrać niezbędnej liczby podpisów. Jeżeli jednak jedna dziesiąta elektoratu popiera tę inicjatywę w ciągu 12 miesięcy, przechodzi ona do Centralnej Komisji Wyborczej. Następnie przechodzi on do przewodniczącego, który następnie przedkłada go Sejmowi. Jeżeli Saeima nie przyjmie projektu ustawy lub zmiany konstytucji bez zmian, przeprowadzone zostanie referendum. Chociaż trudno jest osiągnąć próg podpisania, to to krajowe narzędzie demokracji uczestniczącej oferuje najpoważniejsze działania legislacyjne w porównaniu z innymi narzędziami, w wyniku czego do tej pory powstało 59 aktów prawnych. 

Zob. też: Krajowe inicjatywy obywatelskie a europejskie inicjatywy obywatelskie: proporcjonalnie wymagana jest większa liczba podpisów w krótszym terminie