Τα επιχειρήματα υπέρ των διακρατικών δημοψηφισμάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Για 62η φορά τον μισό αιώνα, οι ψηφοφόροι σε μια χώρα της Ευρώπης έχουν την ευκαιρία, στις 27 Σεπτεμβρίου, να αποφασίσουν ένα ευρωπαϊκό ζήτημα στην κάλπη. Ωστόσο, τα εν λόγω δημοψηφίσματα εξακολουθούν να είναι σε μεγάλο βαθμό εθνικά ζητήματα και δεν αντισταθμίζουν την έλλειψη λαϊκών ψήφων σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, γράφει ο Bruno Kaufmann, συγγραφέας του πρόσφατα δημοσιευμένου ευρωπαϊκού διαβατηρίου δημοκρατίας.   

Οι εικόνες πριν από την ψηφοφορία της 27ης Σεπτεμβρίου στην Ελβετία σχετικά με την εργασιακή συμφωνία με την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι όσο το δυνατόν πιο ακατέργαστες. Οι αφίσες της εκστρατείας απεικονίζουν το σχέδιο ενός εργαζόμενου με ζώνη που περιέχει αστέρια της ΕΕ και σύνθλιψη με το μεγάλο κάτω μέρος του κόκκινου-λευκού χάρτη της Ελβετίας. Με αυτή την οπτική, οι πολιτικές δυνάμεις πίσω από την πρωτοβουλία πολιτών για μια «μέτρια μετανάστευση» επιθυμούν να υπογραμμίσουν την πίεση που ασκούν οι συμφωνίες για την ελεύθερη κυκλοφορία, τις οποίες η Ελβετία και η Ευρωπαϊκή Ένωση συμφώνησαν πριν από περισσότερα από 20 χρόνια.

Έκτοτε, διάφορες πτυχές αυτού του καθεστώτος ελεύθερης κυκλοφορίας έχουν αποτελέσει αντικείμενο πολιτικών συζητήσεων — τόσο στα κοινοβούλια όσο και μεταξύ των πολιτών. Ενώ το 67,5 % των Ελβετών ψηφοφόρων ενέκρινε την αρχική συμφωνία, αρκετές επεκτάσεις — ιδίως στα νέα κράτη μέλη της Κεντρικής Ευρώπης — συγκέντρωσαν θετικές πλειοψηφίες 53-59 % σε άλλες τέσσερις δημοφιλείς ψήφους κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000. Ωστόσο, μια πρωτοβουλία πολιτών για τον περιορισμό αυτών των ελευθεριών («πρωτοβουλία για τη μαζική μετανάστευση») έπαιξε μια νίκη με πλακίδια το 2014, γεγονός που οδήγησε σε μια σειρά βελτιώσεων όσον αφορά τις λεπτές εκτροπές μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ελβετίας, ενός τρίτου κράτους — συμπεριλαμβανομένης της επικείμενης ψηφοφορίας στις 27 Σεπτεμβρίου.

«Η Ελβετία είναι πολύ ευρωπαϊκή — και η Ευρώπη έχει γίνει πολύ πιο ελβετική»

«Καμία άλλη χώρα στην Ευρώπη δεν προσφέρει τόσο πολλά εργαλεία και διαδικασίες άμεσης συμμετοχής των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων όπως η Ελβετία», δηλώνει ο Zoltan Pallinger, καθηγητής πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Andrassy της Βουδαπέστης. Μαζί με συναδέλφους από όλη την Ευρώπη, έχει συμβάλει σε μια ολοκληρωμένη έκθεση που ανατέθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στην οποία αξιολογείται η χρήση και το μέλλον της άμεσης δημοκρατίας στην Ευρώπη και σχετικά με: «Ωστόσο, όσον αφορά τα ευρωπαϊκά ζητήματα, η Ελβετία είναι πολύ ευρωπαϊκή — και η Ευρώπη έχει γίνει πολύ πιο ελβετική», σχολιάζοντας το γεγονός ότι σχεδόν 30 χώρες έχουν ψηφίσει σε εθνικό επίπεδο για θέματα ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης από το 1972.  

Ο πρόδρομος της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης (που έλαβε την επωνυμία της το 1992) ήταν η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (που ιδρύθηκε το 1952), η οποία εξελίχθηκε (το 1957) στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Οι ιδρυτικοί πατέρες αυτής της διαδικασίας για την υπέρβαση των συγκρούσεων μεταξύ των εθνών που οδήγησαν σε πολλούς πολέμους κατά το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα δεν είχαν την ιδέα της άμεσης συμμετοχής των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Το σχέδιό τους στόχευε στην εθνικιστική βία του παρελθόντος, η οποία για βάσιμους λόγους είχε μεγάλη νομιμότητα μεταξύ των μεταπολεμικών Ευρωπαίων. Ωστόσο, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο Γάλλος Πρόεδρος Charles de Gaulle άρχισε να κατανοεί ότι οποιαδήποτε περαιτέρω ολοκλήρωση σε ευρωπαϊκό επίπεδο θα απαιτούσε άμεση έγκριση από τους πολίτες:

«Η Ευρώπη θα γεννηθεί την ημέρα κατά την οποία οι διάφοροι λαοί θα αποφασίσουν θεμελιωδώς να προσχωρήσουν. Αυτό θα απαιτήσει δημοψηφίσματα», δήλωσε η de Gaulle.

Συνταγματικά επιβαλλόμενη — ή απλώς κατάλληλη

Κατά συνέπεια, ήταν η Γαλλία όπου διοργανώθηκε το πρώτο πανεθνικό δημοψήφισμα για την Ευρώπη στις 23 Απριλίου 1972. Την ίδια χρονιά, επίσης η Ιρλανδία, η Νορβηγία, η Δανία και η Ελβετία θα μπορούσαν να έχουν τον άμεσο λόγο τους για ένα ευρωπαϊκό ζήτημα. Μετά το άνοιγμα της Ευρώπης στη σύγχρονη άμεση δημοκρατία, περισσότεροι άνθρωποι είχαν την ευκαιρία να γίνουν υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων: «Έχουμε δει διάφορα είδη και λογική των ευρωπαϊκών δημοψηφισμάτων», λέει ο ερευνητής του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης Fernando Mendez, ένας από τους συνεισηγητές της μελέτης του δημοψηφίσματος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής: «Πολλές ψηφοδέλτια απαιτούνται συνταγματικά, όπως για παράδειγμα στην Ιρλανδία, ενώ άλλοι είναι απλώς κατάλληλοι, για παράδειγμα όταν μια χώρα επιθυμεί να γίνει μέλος της Ένωσης». Άλλες διαδικασίες ψηφοφορίας, που ενεργοποιούνται από μια μειονότητα μέσω πρωτοβουλίας πολιτών ή από την κυβέρνηση που τελεί υπό πίεση — όπως στην περίπτωση της απόφασης του Βρετανού πρωθυπουργού David Cameron να διοργανώσει συμβουλευτική ομάδα «Brexit-plebiscite» -, «είναι πολύ πιο δύσκολες», δηλώνει ο Fernandez, καθώς «οι συνέπειες μπορεί να είναι ανοικτές σε διάφορες πολιτικές ερμηνείες».

Ιστορικά, η πλειονότητα — περίπου τα δύο τρίτα — των εθνικών δημοψηφισμάτων για την Ευρώπη έχουν εγκρίνει τα προτεινόμενα βήματα ένταξης. «Διαπιστώσαμε τουλάχιστον τρία μεγάλα πλεονεκτήματα από τη συμμετοχή των πολιτών στην Ευρώπη», λέει ο Alois Stutzer, καθηγητής πολιτικής οικονομίας στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας: «Το ευρωπαϊκό εγχείρημα αποκτά νομιμότητα, η πορεία της ολοκλήρωσης συμβαδίζει με τις προτιμήσεις των ανθρώπων και οι εμπλεκόμενοι πολίτες αποκτούν γνώσεις σχετικά με το θέμα», υποστηρίζει η Stutzer, η έρευνα της οποίας έδειξε ότι σε ορισμένα ευρωπαϊκά θέματα ο μέσος Ελβετός είναι καλύτερα ενημερωμένος από ένα μέσο μέλος του γερμανικού ομοσπονδιακού κοινοβουλίου (Bundestag). Όπως πολλοί άλλοι επιστήμονες ευρωπαϊκών υποθέσεων, ο Stutzer θα επικροτούσε την καθιέρωση πανευρωπαϊκού δημοψηφίσματος:

«Μια τέτοια διακρατική διαδικασία λαϊκής ψηφοφορίας θα ενίσχυε σαφώς την Ευρωπαϊκή Ένωση και θα την καταστήσει πιο ικανή να αντιμετωπίσει τις μεγάλες παγκόσμιες προκλήσεις.»

Όπως επισήμανε ο ιρλανδός ανταποκριτής της ΕΕ Dan O’Brien, «ένεση δόσης ανθρώπινου δραματήματος στον τεχνοκρατικό μηχανισμό της ολοκλήρωσης της ΕΕ».

Το μέλλον της Ευρώπης — και η σύγχρονη άμεση δημοκρατία

Το 62ο πανεθνικό δημοψήφισμα για ένα ευρωπαϊκό ζήτημα στις 27 Σεπτεμβρίου έρχεται σε ένα ακόμη σταυροδρόμι της ευρωπαϊκής ιστορίας: Φέτος, ο συνασπισμός των 27 κρατών μελών ελπίζει να ολοκληρωθεί η συχνά επώδυνη διαδικασία για την πραγματοποίηση του Brexit και να ξεκινήσει η «Διάσκεψη για το Μέλλον της Ευρώπης», η πρώτη συνταγματική αναθεώρηση που πραγματοποιήθηκε μετά τη Συνέλευση του 2002-2003 για το μέλλον της Ευρώπης.

«Επιθυμούμε να ενθαρρύνουμε την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία αυτή»,

δήλωσε η υφυπουργός Ευρωπαϊκών Υποθέσεων της Κροατίας κ. Andreja Metelko-Zgombić νωρίτερα το καλοκαίρι. Ωστόσο, παρά το κανονιστικό και εμπειρικό επιχείρημα για τη χρήση της διαδικασίας του δημοψηφίσματος στην ευρωπαϊκή πολιτική, πολλοί εξέχοντες πολιτικοί — κυρίως μεταξύ των επί μακρόν κυρίαρχων πολιτικών στρατοπέδων, των κοινωνικών δημοκρατών και των συντηρητικών — εξακολουθούν να είναι πολύ επιφυλακτικοί όσον αφορά την κατανομή της εξουσίας στην Ευρώπη με τους ψηφοφόρους τους.

Πριν από δύο δεκαετίες, στη Συνέλευση για το Μέλλον της Ευρώπης — η οποία ήταν και η συνέπεια μιας λαϊκής ψήφου, η ιρλανδική «όχι» σχετικά με τη Συνθήκη της Νίκαιας — συζήτησε ένα σύνολο εργαλείων πρωτοβουλίας και δημοψηφίσματος που πρέπει να θεσπιστούν σε επίπεδο ΕΕ. Στο τέλος, οι πλειοψηφίες των μελών της Συνέλευσης ψήφισαν υπέρ αυτών των μεταρρυθμίσεων, ενώ ο πρόεδρος της Συνέλευσης, πρώην Γάλλος πρόεδρος Giscard D’Estaing, ως ρυθμιστής της πρόσβασης για τις κυβερνήσεις των κρατών μελών, άσκησε βέτο στην κίνηση αυτή. Αντ’ αυτού, πρότεινε τη θέσπιση μιας πανευρωπαϊκής διαδικασίας πρωτοβουλίας πολιτών, παρέχοντας σε ένα εκατομμύριο πολίτες από τουλάχιστον επτά διαφορετικά κράτη μέλη τη δυνατότητα να υποβάλουν νομοθετικές προτάσεις στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή — ένα «πρώτο βρέφος προς τη διακρατική άμεση δημοκρατία», όπως την περιγράφει η Maja Setäla, καθηγήτρια πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Turku στη Φινλανδία. Από τη σύστασή της το 2012, έχουν δρομολογηθεί περίπου εκατό Ευρωπαϊκές Πρωτοβουλίες Πολιτών. Η πιο πρόσφατη, η λεγόμενη «Δικαίωμα στη θεραπεία», ασχολείται με την τρέχουσα κρίση COVID-19, ενώ μία από τις πρώτες προτάσεις αυτού του είδους ζήτησε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να τερματίσει την ελεύθερη κυκλοφορία με την Ελβετία — κάτι που η ίδια η Ελβετία μπορεί πλέον να αποφασίσει στα τέλη Σεπτεμβρίου.