Hoe Stop glyfosaat tot een kleine revolutie heeft geleid

Hetburgerinitiatief dat een einde maakt aan de EU-goedkeuring van pesticiden op studies van de geheime industrie

Om een Europees burgerinitiatief (EBI) succesvol te maken, volstaat het niet om in heel Europa een miljoen handtekeningen te verzamelen. Zij neemt ook de bereidheid van de Commissie om de eisen van het hopelijk succesvolle EBI om te zetten in een wetgevingsvoorstel, en een Parlement en de Raad die bereid zijn dat wetgevingsvoorstel aan te nemen zonder het af te zwakken. Hoe belangrijk het is dat EBI-organisatoren het hele wetgevingsproces dat zij hebben geïnitieerd actief volgen, blijkt uit het voorbeeld van het EBI „Stop glyfosaat” en het succes ervan bij het afschaffen van het gebruik van studies van de geheime industrie naar EU-goedkeuringsprocedures.

Afbeelding — Organisators van het Europees burgerinitiatief Stop glyfosaat bezoeken de Europese Commissie in september 2017. Van links naar rechts: Vytenis Andriukaitis (EC, commissaris voor Gezondheid), Franziska Achterberg (Greenpeace), Martin Pigeon (Corporate Europe Observatory), Jorgo Riss (Greenpeace), Helmut Burtscher-Schaden (GLOBAL 2000 — FOE Oostenrijk), David Schwartz (WeMove) Angeliki Lyssimachou (Pesticide Action Network Europe) Mika Leandro (WeMove), Lisa Vickers (Avaaz) en Frans Timmermans (EC, vicevoorzitter).

Het is nu meer dan drie jaar geleden, maar ik denk eraan dat het gisteren is geweest. De dag waarop de toenmalige EU-commissaris voor Gezondheid Vytenis Andriukaitis een wetgevingsvoorstel presenteerde om een einde te maken aan het geheim van industriële studies. Dit voorstel was een officieel antwoord op het EBI „Stop glyfosaat”, dat ik samen heb georganiseerd als vertegenwoordiger van GLOBAL 2000 — Friends of the Earth, Oostenrijk. Met dit EBI hebben we een verbod geëist op het beste verkoopbare en uiterst controversiële bestrijdingsmiddel ter wereld, het onkruiddodende glyfosaat. Dit werd ons ontkend. Onze eis om ervoor te zorgen dat de wetenschappelijke evaluatie van pesticiden voor EU-toelating uitsluitend gebaseerd is op gepubliceerde studies, heeft echter geleid tot dit wetgevingsvoorstel.

Ik zat terug naar Wenen van een ngo-bijeenkomst in Brussel en was net begonnen met het bestuderen van de wetgevingstekst, toen ik werd opgeroepen door een Duitse journalist en mij om mijn mening over het voorstel vroeg. Aangezien ik alleen de tekst van de wet had bewogen en ook geen advocaat ben, was mijn antwoord enigszins voorzichtig, maar nog steeds vrij positief. Ik zei dat als de automatische publicatie van alle studies van het bedrijfsleven in alle vergunningsprocedures daadwerkelijk zou plaatsvinden (zoals aangekondigd door de Commissie), dit niets minder zou zijn dan een kleine revolutie. 

Dat was in april 2018. Ondertussen heeft deze kleine revolutie daadwerkelijk plaatsgevonden: Sinds 27 maart 2021 mogen op basis van studies van de geheime industrie geen voedselgerelateerde producten zoals pesticiden, additieven, verpakkingsmaterialen of genetisch gemodificeerde organismen in de hele EU worden toegelaten. Dit is een paradigmaverschuiving en kan een wereldwijde doorbraak worden: Voor het eerst in de geschiedenis zijn onafhankelijke academische wetenschappers in staat om de studies van fabrikanten te controleren die de industrie al tientallen jaren gebruikt om de veiligheid van hun producten te claimen.

„En het voelt zich echt goed om de meer dan een miljoen Europeanen die ons EBI hebben ondertekend: uw handtekening is betaald ".

Met uw steun hebben wij de wetgeving in de EU kunnen verbeteren. Verbeteringen die een mondiale impact zullen hebben. Want zodra een studie in de EU is gepubliceerd, is dat overal.

De drie doorslaggevende succesfactoren

Terugkijkend rekent ik in totaal drie cruciale elementen die dit succes mogelijk hebben gemaakt: Ten eerste was er nog steeds grote belangstelling van de Europese burgers, de media en ngo’s voor de kwestie van glyfosaat. Dit belang was geworteld in een zeldzame publieke rij tussen twee internationale volksgezondheidsinstanties, de Europese Autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA) en het Internationaal Agentschap voor kankeronderzoek (IARC) van de Wereldgezondheidsorganisatie.

„De kern van de discussie was de kankerverwekkendheid van glyfosaat”.

De samengevoegde kankerdeskundigen van het IARC hebben unaniem geconcludeerd dat de stof waarschijnlijk kankerverwekkend is voor de mens, terwijl de EFSA glyfosaat niet in een categorie van kanker heeft geplaatst (zelfs niet „vermoedelijk carcinogeen”). Volgens de pesticidenwetgeving van de EU zou voor de erkenning van glyfosaat als waarschijnlijk carcinogeen een verbod op het herbicide nodig zijn geweest. Deze controverse, die tot op heden onopgelost blijft, gaf ons EBI de nodige staarwind om de 1 miljoen handtekeningen in minder dan vijf maanden te verzamelen.

Een tweede reden voor ons succes was dat in de nasleep van deze controverse onze oproep tot transparantie door een groeiend aantal EU-besluitvormers werd erkend als een verstandige en uiteindelijk noodzakelijke verbetering van het bestaande rechtskader. Wat de autoriteiten van de EU zo veel had gekost, was het feit dat hun carte blanche voor glyfosaat vrijwel uitsluitend was gebaseerd op studies van de industrie, die geheim werden gehouden, terwijl de classificatie van kanker van de WHO alleen gebaseerd was op gepubliceerde wetenschappelijke studies.

„De indeling van de WHO was dus transparant en stond open voor wetenschappelijk onderzoek. De carte blanche van de EU was niet ".

De Europese Commissie was hiervan nogal op de hoogte. Reeds in maart 2016 had commissaris voor Gezondheid Andriukaitis tijdens een persconferentie te kennen gegeven dat hij wilde nagaan of het openbaar belang bij openbaarmaking van de studies niet opweegt tegen het belang van de fabrikanten om ze geheim te houden. Toen duidelijk was dat het antwoord „ja” was, startte hij het wetgevingsvoorstel en ging hij veel tijd om het te promoten bij het Europees Parlement, de lidstaten en het Oostenrijkse voorzitterschap. Als Oostenrijkse vertegenwoordiger van het EBI Stop Glyphosate gaf ik de eer van een gezamenlijke persconferentie met de commissaris in Wenen. Hierdoor konden wij de aandacht vestigen op het belang van dit wetgevingsinitiatief en op de belangrijke rol van het Oostenrijkse voorzitterschap van de Raad voor de uitvoering ervan, al twee maanden voor het begin van het voorzitterschap zelf.

„Met deze stap voor meer transparantie reageren we op de zorgen van de Europeanen”, zei commissaris voor Gezondheid Andriukaitis tijdens een persconferentie in Wenen: „Ik hoop dat de wet kan worden aangenomen vóór de Europese verkiezingen in mei 2019. Hiervoor is de steun van het Europees Parlement en de lidstaten nodig. Het Oostenrijkse EU-voorzitterschap kan hierbij een beslissende rol spelen.”

De derde (en naar mijn mening belangrijkste) factor was dat wij — d.w.z. de ngo’s die het EBI hadden georganiseerd — beschikten over de bereidheid, de middelen en de nodige deskundigheid om het wetgevingsproces te volgen en te begeleiden.

Waarom was dit zo belangrijk? Kort na de publicatie ervan werd het transparantievoorstel van de Commissie geconfronteerd met een sterke tegenwind van de grote industrie.

De heimelijke strijd van de sector tegen transparantie

Hoewel de industrie in zijn publieke verklaringen niet voldoende kon benadrukken hoe belangrijk transparantie voor hen was, speelden ze achter de schermen een ander spel. Internationale verenigingen van pesticidenfabrikanten, de levensmiddelenindustrie en de chemische industrie schilderen scenario’s van concurrentienadelen voor de Europese economie, met negatieve gevolgen voor de groei en de werkgelegenheid. In standpuntnota’s en brieven aan het voorzitterschap van de Raad vroegen de vertegenwoordigers van de industrie om ingrijpende wijzigingen in het Commissievoorstel. Zo moeten de duidelijk omschreven en beperkte vertrouwelijkheidscriteria in het voorstel worden uitgebreid en — in tegenstelling tot de bedoeling van de Commissie — moeten de studies van de fabrikant niet aan het begin van elke toelatingsprocedure, maar pas aan het einde ervan worden gepubliceerd. Ook zou de industrie niet hoeven aan te tonen dat openbaarmaking van gegevens door de autoriteit haar zakelijke belangen zou schaden, maar de bewijslast moet bij de autoriteit liggen.

Het was duidelijk dat deze sectorale wijzigingen, indien zij succesvol zijn, de bedoeling van de transparantiewetgeving zouden omzetten in het tegenovergestelde. Niettemin vonden zij doorslaggevende steun van de rapporteur in de ten principale bevoegde milieucommissie van het Europees Parlement, het Duitse conservatieve EP-lid Renate Sommer. Zij heeft vrijwel alle bovengenoemde eisen van de sector overgenomen en in haar ontwerpvoorstel opgenomen. Dit gebeurde in de zomer van 2018.

In dit stadium van het spel was het zeer welkom dat de advocaten van Client Earth, een ngo die gespecialiseerd is in milieurecht, zich hebben ingespannen en ons steun verleenden. In een gedetailleerde juridische analyse wezen zij op de sterke punten van het voorstel van de Commissie die behouden moeten blijven en wezen zij tegelijkertijd op een aantal concrete mogelijkheden voor verdere verbetering.

Stop glyfosaat opnieuw samen

Voor ons waren de organisatoren van het EBI, de juridische analyse van Client Earth, de waarde van de analyse in goud. Het vormde de basis voor een gezamenlijke standpuntnota die wij namens Stop glyfosaat hebben gepresenteerd tijdens een persconferentie in Brussel op 14 september 2018. En het moest ons krachtigste instrument worden om de pogingen van de industrie om het transparantievoorstel in de daaropvolgende maanden af te zwakken, tegen te gaan. Wij hebben dit gedaan in brieven en ook in gesprekken met leden van het Europees Parlement, vertegenwoordigers van de lidstaten, het Oostenrijkse voorzitterschap van de Raad en de Europese Commissie.

Het feit dat we met onze argumenten konden overtuigen, werd medio oktober 2018 zichtbaar, toen de toen reeds vergevorderde stand van de onderhandelingen van de Raad zichtbaar werd als gevolg van een lek.

„Wat we in de gelekte Raadsdocumenten hebben aangetroffen, was beter dan alles wat we hopen te hopen”.

De Raad heeft de positieve elementen van het Commissievoorstel versterkt, eerdere dubbelzinnigheden weggenomen en de bestaande rechten op toegang tot milieu-informatie gewaarborgd. De amendementen van de sector, die het transparantievoorstel verder zouden hebben afgezwakt dan erkenning, zijn echter niet in het standpunt van de Raad verwerkt.

Zo is de kans op een vroegtijdige beëindiging van het geheim van de studies van de industrie aanzienlijk verbeterd. Niettemin moesten een aantal ernstige struikelblokken nog worden omzeild en konden de belemmeringen in de komende maand worden weggenomen voordat commissaris voor Gezondheid Andriukaitis in februari 2019 alle duidelijkheid kon verschaffen over het feit dat „het allereerste burgerinitiatief ooit een overeengekomen wetgeving krijgt”. Deze belemmeringen waren opnieuw afkomstig van de conservatieve rapporteur in de milieucommissie van het Europees Parlement, Renate Sommer. Nadat duidelijk was geworden dat noch de Commissie noch de Raad de pogingen van de sector tot afwatering steunde, probeerde Renate Sommer het tijdschema voor de behandeling van het voorstel uit te stellen tot de volgende zittingsperiode. Hierdoor zou het onzeker zijn of een nieuw verkozen Parlement en een nieuwe Commissie het transparantie-initiatief zelfs opnieuw zouden opnemen. En als dat het geval was, zou de bedrijfstak tot dan tijd hebben gehad om zijn wensen op de beslissende punten met de nodige nadruk kenbaar te maken. Het is heel goed denkbaar dat het politieke meningsvormingsproces in een tweede poging een andere richting zou hebben ingeslagen.

Zo deelde Renate Sommer op 15 oktober 2018, tot verrassing van de Europese Commissie en de Raad, het nieuwsportaal POLITICO mee dat alle parlementaire fracties het erover eens waren dat het transparantievoorstel in de huidige zittingsperiode niet langer zou moeten worden afgerond. Ze slaagde er bijna in met deze impuls. In dit stadium werd echter het belang van een vierde succesfactor duidelijk: geluk.

De noodzakelijke goksteen

Dit geluk zorgde ervoor dat we op het juiste moment op de juiste plaats stonden om vroeg te herkennen wat er werd gebrouwen. Wij hebben contact opgenomen met de schaduwrapporteurs van de andere fracties en hebben vastgesteld dat, in tegenstelling tot wat werd beweerd, niet allen het eens waren met een afwijking van het tijdschema. Noch de Commissie, noch de Raad heeft dit gedaan. Als gevolg daarvan zijn veel hefbomen in werking gesteld. In het Parlement volgde een oorlogstest, die zeven dagen later en nog meer fractievergaderingen later moest uitmonden in het nieuwsportaal POLITICO dat de Commissie milieubeheer van het Parlement op 23 oktober een U-terugkeer naar het oorspronkelijke tijdschema moest maken.

Luck was ook een doorslaggevende factor bij verschillende stemmingen, waarbij een afzwakking van de wetgevingstekst vaak met een marge van slechts enkele stemmen teniet zou kunnen worden gedaan. Nadat Renate Sommer tijdens de eerste plenaire stemming op 11 december geen meerderheid had gewonnen, begon zij een laatste poging om de verordening te „doden”, die zij noemde als „gevaarlijk” voor de EU. In een ongewone beweging verzocht zij de plenaire vergadering om het voorstel van de Commissie in zijn geheel te verwerpen.

Op 11 december 2018 heeft rapporteur Renate Sommer de plenaire vergadering verzocht het transparantievoorstel in zijn geheel te verwerpen. 244 EP-leden — de meesten van de Europese Volkspartij — volgden haar en stemden tegen het wetsvoorstel, 60 anderen onthielden zich van stemming, maar de meerderheid van 360 EP-leden stemde voor het transparantievoorstel. Renate Sommer treedt vervolgens af.

Het ontslag van Renate Sommer heeft de weg vrijgemaakt voor een constructieve en intensieve trialoog die begin januari 2019 van start is gegaan en in februari met succes is afgerond.

Transparantie — een voorwaarde, maar geen garantie van vertrouwen

Een van de belangrijkste redenen van de Europese Commissie om een einde te maken aan het geheim van studies uit de sector was een versterking van het vertrouwen in het vergunningensysteem van de EU en de betrokken instellingen. En ja, het is juist dat transparantie een voorwaarde is voor vertrouwen. Het gaat hier echter geenszins om een garantie. Uiteindelijk is de kwaliteit van wat via transparantie zichtbaar wordt, doorslaggevend voor het vertrouwen. Toegepast op de toelatingsprocedure voor pesticiden is dit enerzijds de wetenschappelijke kwaliteit van de eerdere studies van de geheime industrie en anderzijds de kwaliteit van de evaluatie van deze studies door de autoriteiten.

De EU die bezig is met de hergoedkeuring van glyfosaat door de Europese Autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA) en het Europees Agentschap voor chemische stoffen (EChA) is de eerste procedure die wordt uitgevoerd in overeenstemming met de nieuwe transparantieregels. Dit komt doordat de Glyphosate Renewal Group haar studies openbaar heeft gemaakt en aldus wetenschappelijk onderzoek door onafhankelijke derde wetenschappers mogelijk heeft gemaakt. Dit heeft onlangs geleid tot kritische oordelen over de wetenschappelijke kwaliteit van de genotoxiciteitsstudies van de industrie en over de nauwkeurigheid van de autoriteit bij de beoordeling van de carcinogeniteit van knaagdieren in de industrie ( de onafhankelijke evaluatie daarvan was eerder mogelijk gemaakt door een arrest van het Hof van Justitie). Hoe de autoriteiten deze kritische oordelen van onafhankelijke wetenschappers zullen behandelen, zal bepalen of de Europese Unie al dan niet in staat zal zijn het vertrouwen van de burgers in de EU-instellingen en de vergunningsprocedures te herstellen. Glyfosaat, dat de aanleiding was voor de nieuwe transparantieregeling van de EU, zal ook de lakmoesproef worden voor de werking ervan.