Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών πρέπει να διαφοροποιήσει περαιτέρω τη συμμετοχή στην ΕΕ

Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών (ΕΠΠ) αποτελεί σημαντικό πρώτο βήμα για τη διαφοροποίηση του φάσματος των ενδιαφερόμενων μερών που συμμετέχουν στη χάραξη πολιτικής της ΕΕ. Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης. Η ονομασία της ΕΠΠ συνεπάγεται τη συμμετοχή όλων των πολιτών που ζουν στην ΕΕ, αλλά αποτελεί μάλλον εργαλείο για την οργανωμένη κοινωνία των πολιτών με διακρατικά δίκτυα. Η βελτίωση των διαδικτυακών υποδομών και η απόδοση προσοχής στη συμμετοχή περιθωριοποιημένων και λιγότερο μορφωμένων κοινοτήτων θα καταστήσει δυνατή την καλύτερη πρόσβαση όλων των ευρωπαίων πολιτών στην ΕΠΠ. Επιπλέον, επιτρέποντας περισσότερες αμφιλεγόμενες πρωτοβουλίες και μεγαλύτερη πολιτική δέσμευση εκ μέρους της Επιτροπής, η ΕΠΠ θα καταστεί μακροπρόθεσμα ισχυρότερο εργαλείο.

ΕΚ πρώτης όψεως, η ΕΠΠ αποτελεί μοναδικό εργαλείο για τη διακρατική συμμετοχή των πολιτών. Με τον νομικό σχεδιασμό του, αποτελεί συνδυασμό διαφόρων μορφών άμεσης δημοκρατίας που υπάρχουν ήδη σε εθνικά πλαίσια.

Η καινοτομία της ΕΠΠ έγκειται στη σύνδεση, για πρώτη φορά, του εθνικού και του ευρωπαϊκού επιπέδου συμμετοχής των πολιτών. Η εισαγωγή της ΕΠΠ το 2012 δημιούργησε ένα μεγάλο κύμα ενθουσιασμού και προτάσεων πρωτοβουλίας από διάφορους ενδιαφερόμενους φορείς της κοινωνίας των πολιτών. Ωστόσο, με μια δεύτερη ματιά καθίσταται προφανές ότι η ΕΠΠ αποτελεί απλώς συνέχεια μιας προϋπάρχουσας θεσμικής πρακτικής με περιθώριο βελτίωσης προκειμένου να ανταποκριθεί στο όνομά της.

Όπως δείχνει ο ερευνητής Florian Grotz στο έγγραφό του για την άμεση δημοκρατία (στη γερμανική γλώσσα), τα τελευταία 30 χρόνια ο αριθμός και η χρήση των συμμετοχικών μέσων σε παγκόσμιο επίπεδο έχει αυξηθεί. Κατά τη γνώμη μου, φαίνεται ότι δίνοντας στους πολίτες προσωρινό λόγο στην πολιτική (πέραν των εκλογών) μέσω δημοψηφισμάτων, πρωτοβουλιών πολιτών και άλλων εργαλείων, οι ηγέτες συχνά ελπίζουν ότι θα ενισχύσουν τη νομιμότητα της λήψης αποφάσεων και του πολιτικού συστήματος στο σύνολό του. Επίσης, στο πλαίσιο του θεσμικού συστήματος της ΕΕ, η ΕΠΠ αποτελεί συνέχεια μιας ήδη υφιστάμενης πρακτικής αυξημένης συμμετοχής των ενδιαφερόμενων μερών. Με την πάροδο των ετών, η ΕΕ έχει θεσπίσει πολυάριθμα εργαλεία συμμετοχής, όπως φόρουμ ενδιαφερόμενων μερών και άλλους μηχανισμούς διαβούλευσης. Επιστήμονες όπως η Beate Kohler-Koch έχουν ονομάσει αυτή τη συμπεριφορά αυτή τη «συμμετοχική στροφή των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων».

Ενώ τα συμμετοχικά εργαλεία σε επίπεδο ΕΕ αποτελούν σημαντικό μήνυμα ανοίγματος προς τις επιθυμίες και τις απόψεις των πολιτών, η τελική εξουσία λήψης αποφάσεων τείνει να παραμένει στα θεσμικά όργανα. Μέχρι στιγμής, λόγω του νομικά μη δεσμευτικού χαρακτήρα της ΕΠΠ, καμία πρωτοβουλία δεν έχει οδηγήσει στα ακριβή αποτελέσματα πολιτικής που επιθυμούσαν οι διοργανωτές και μόνο καλά διαρθρωμένες εκστρατείες κατάφεραν να συγκεντρώσουν 1 εκατομμύριο δηλώσεις υποστήριξης. Τα άλλα συμμετοχικά πειράματα της ΕΕ έχουν επικριθεί από ακαδημαϊκούς διότι δεν δίνουν ισότιμη φωνή στους πολίτες και κυριαρχούνται από επιχειρηματικές και βιομηχανικές οργανώσεις.  Παράδειγμα τέτοιας κριτικής είναι τα έγγραφα του Thorsten Hüller (2011) «Playground or Decratisation? Νέες συμμετοχικές διαδικασίες στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή» καιτο έγγραφο του Christian Marxsen «Ανοικτές διαβουλεύσεις με τα ενδιαφερόμενα μέρη στο ευρωπαϊκό επίπεδο — φωνή των πολιτών;». Το ερώτημα που τίθεται είναι αν η ΕΠΠ δικαιολογεί την ίδια κριτική.

Η περίπτωση μιας από τις πρώτες και πιο επιτυχημένες πρωτοβουλίες, το «Right2Water», καταδεικνύει σαφώς τα ζητήματα της ΕΠΠ. Το Right2Water διοργανώθηκε από την Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Συνδικάτων Δημοσίων Υπηρεσιών και ζήτησε να κατοχυρωθεί το ανθρώπινο δικαίωμα στο νερό στην ευρωπαϊκή νομοθεσία. Οι διοργανωτές της πρωτοβουλίας για το νερό είχαν πολυετή εμπειρία στις εκστρατείες, ένα παγκόσμιο δίκτυο και επαρκή κονδύλια. Παρά την επιτυχή εκστρατεία συλλογής υπογραφών, αυτή η ΕΠΠ οδηγεί απλώς σε μια «αποδυνάμωση» των αιτημάτων των διοργανωτών. Στην απάντησή της στο Right2Water, η Επιτροπή κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η παροχή νερού εμπίπτει στην αρμοδιότητα των κρατών μελών. Αντί να αναλάβει πιο φιλόδοξη δέσμευση, η δράση της ΕΕ επικεντρώθηκε σε πιο τεχνικές πτυχές, όπως η ποιότητα του πόσιμου νερού.

Πέρα από την περίπτωση του Right2Water, εξέτασα τις συνθήκες που οδήγησαν στην επιτυχία ή την αποτυχία των εκστρατειών συλλογής υπογραφών διαφόρων ΕΠΠ στο πλαίσιο της διδακτορικής μου διατριβής. Η επιτυχία ορίζεται ως η ικανότητα μιας ΕΠΠ να συγκεντρώνει τον αριθμό των υπογραφών που απαιτούνται για την υποβολή της νομοθετικής της πρότασης στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή: 1 εκατ. ευρώ. Διαπίστωσα ότι μόνο οι διοργανωτές με προϋπάρχοντα δίκτυα οργανισμών-εταίρων, σημαντικούς οικονομικούς πόρους, προσωπικό και στρατηγική δημοσιότητας μπόρεσαν να επιτύχουν αριθμό υπογραφών πάνω από τον μέσο όρο.

Τα πορίσματα της έρευνάς μου δείχνουν ότι, ενώ η ονομασία της ΕΠΠ υποδηλώνει τη συμμετοχή «συνήθων» πολιτών, η εμπειρία των τελευταίων ετών αποκαλύπτει ότι η ΕΕ προτιμά τη συμμετοχή επαγγελματικών, διακρατικών ΜΚΟ που συγκεντρώνουν τις απαιτήσεις των πολιτών. Επιπλέον, οι πρωτοβουλίες χωρίς αγγλόφωνους ακτιβιστές είχαν πιο δύσκολο χρόνο να δημιουργήσουν δίκτυα και να κινητοποιήσουν στήριξη εκτός της χώρας τους. Ενώ η τελευταία μεταρρύθμιση της ΕΠΠ μειώνει τον διοικητικό φόρτο για τους διοργανωτές, προσφέροντας ένα φάσμα υπηρεσιών υποστήριξης, δεν αλλάζει τον τρόπο λειτουργίας της ΕΠΠ εντός της ΕΕ.

Μεγάλο μέρος των υπογραφών ΕΠΠ έχει συγκεντρωθεί διαδικτυακά, γεγονός που καθιστά την ΕΠΠ πολύ ελκυστική για τις νεότερες γενιές. Η σημασία του διαδικτυακού ακτιβισμού μέσω της ΕΠΠ θα συνεχιστεί κατά πάσα πιθανότητα, καθώς η πανδημία COVID-19 αναγκάζει τους ανθρώπους να αποστασιοποιηθούν κοινωνικά και να μείνουν περισσότερο στην πατρίδα τους. Το γεγονός αυτό εγείρει μια ακόμη ανησυχία για την ισότιμη συμμετοχή όλων των πολιτών στην ΕΠΠ, η οποία συχνά παραβλέπεται: η διαδικτυακή κάλυψη στην ΕΕ δεν είναι καθολική και εξακολουθεί να υπάρχει χάσμα μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών. Η έλλειψη πρόσβασης στο διαδίκτυο για τα άτομα που προέρχονται από αστικές περιοχές σημαίνει ότι ενδέχεται να είναι λιγότερο πιθανό να συμμετάσχουν σε ΕΠΠ.