10 έτη από την έκδοση του πρώτου κανονισμού ΕΠΠ: αιτία εορτασμού ή ανησυχίας;

Οι ευρωπαίοι πολίτες και η οργανωμένη κοινωνία των πολιτών έχουν μέχρι στιγμής διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στο να καταστεί η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών (ΕΠΠ) κατάλληλη για τον επιδιωκόμενο σκοπό· τώρα τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα πρέπει να συμμετάσχουν σε αυτές και να εντείνουν το παιχνίδι τους.

Καθώς ο κανονισμός για την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών γίνεται δέκα, εξετάζουμε προσεκτικότερα αυτό το διακρατικό μέσο που υποσχέθηκε να φέρει στο προσκήνιο τα ζητήματα που απασχολούν τους πολίτες, αλλά έχουν αγνοηθεί από την πολιτική τάξη της Ευρώπης. Διαπιστώνουμε ότι αυτό αποτελεί αρκετά μεγάλη φιλοδοξία για τη μοναδική δημοκρατική καταπληκτική στάση της Ένωσης. Πώς μπορούμε να ξεκινήσουμε από ό,τι έχουμε και να εκπληρώσουμε καλύτερα την υπόσχεση της ΕΠΠ πριν από μια δεκαετία;

Το πρώτο διεθνικό εργαλείο συμμετοχικής δημοκρατίας στον κόσμο δημιουργήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση πριν από δέκα χρόνια. Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών, η οποία καταρτίστηκε κατά τη διάρκεια της συνταγματικής σύμβασης του 2001-2003, η οποία κατοχυρώθηκε στη Συνθήκη της Λισαβόνας το 2007, απέκτησε το νομικό της πλαίσιο για να τεθεί σε λειτουργία πριν από δέκα χρόνια, γεγονός που επέτρεψε τη δρομολόγηση των πρώτων ΕΠΠ ένα έτος αργότερα, το 2012. Κατά τη συμπλήρωση του 10ου έτους της ηλικίας του κανονισμού, έχουμε λόγο εορτασμού ή ανησυχίας;

Πολλά μπορούν να συμβούν μέσα σε μια δεκαετία. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι γεμάτη παραδείγματα ελπιδοφόρων δεκαετιών επετείων. Το 1960 οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες γιόρτασαν 10 χρόνια από τη Διακήρυξη Schuman. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, υπεγράφησαν η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα, η Συνθήκη της Ρώμης και η Συνθήκη Ευρατόμ. Η 10η επέτειος του τελευταίου σημαδεύτηκε με τη σειρά της από σημαντικές εξελίξεις, συμπεριλαμβανομένης της συγχώνευσης των θεσμικών οργάνων που ιδρύθηκαν με αυτές τις τρεις Συνθήκες σε ένα ενιαίο σύνολο οργάνων της ΕΕ που γνωρίζουμε σήμερα. Τι μπορούμε, ωστόσο, να κάνουμε για την πρώτη δεκαετία της Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Πολιτών;

Μέχρι σήμερα, 101 ΕΠΠ έχουν ζητήσει καταχώριση από το 2011, σχεδόν μία ανά μήνα κατά μέσο όρο. Πρόκειται για μια εντυπωσιακή μαρτυρία της αδιαφορίας της ευρωπαϊκής κοινωνίας των πολιτών από όλους τους λογαριασμούς. Από εκεί όμως, οι αριθμοί μειώνονται: 76 καταχωρίστηκαν, 6 κατάφεραν να συγκεντρώσουν το απαιτούμενο ένα εκατομμύριο υπογραφές σε τουλάχιστον επτά κράτη μέλη, ή 7 εάν καταμετρήσουμε, όπως και εμείς, την πρωτοβουλία πολιτών STOP TTIP, η οποία αργότερα επικυρώθηκε από το Δικαστήριο της ΕΕ.

Το σημαντικότερο όμως είναι ότι από τις 7 πρωτοβουλίες που το έκαναν μέχρι τη θέση-στόχο, θα αναμένονταν περισσότερες νομοθετικές επιτυχίες. Μία από τις λίγες δραστηριότητες παρακολούθησης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής βασίστηκε στην πρωτοβουλία Right2Water. Είχε ως αποτέλεσμα την αναθεώρηση της οδηγίας για το πόσιμο νερό, η οποία τέθηκε σε ισχύ στις αρχές του τρέχοντος έτους, ως αντίδραση αποδυνάμωσης (χωρίς πρόθεση αποβίβασης), μια κλιμακούμενη 9 χρόνια μετά τη δρομολόγηση της πρώτης επιτυχημένης ΕΠΠ. Φαίνεται ότι είναι ευκολότερο για τον παρευρισκόμενο καμήλα να περνάει το βλέμμα μιας βελόνας από ό,τι για τη μετατροπή μιας πρωτοβουλίας πολιτών σε νόμο.

Γιατί μια τέτοια υποβοηθούμενη παιδική ηλικία από μια τόσο ελπιδοφόρα γέννηση; Και από πού θα πρέπει να πηγαίνουμε από εδώ;

Τι αντιπροσωπεύει η ονομασία;

Πρέπει να επιστρέψουμε στην ίδια τη γέννηση της ΕΠΠ, η οποία πριν από δέκα χρόνια ήταν σχεδόν πανταχού παρούσα, καθώς οι περισσότεροι πίστευαν ότι επρόκειτο για μέσο χωρίς προηγούμενο με τεράστιο δυνητικό αντίκτυπο στη δημοκρατική ζωή της Ένωσης. Ωστόσο, υπήρξαν εξαρχής ρωγμές σε αυτή την προφανή συναίνεση, οι οποίες αντικατοπτρίζουν πολύ διαφορετικές απόψεις σχετικά με την επιθυμητή φύση της δημοκρατίας και της συμμετοχής των πολιτών στην ΕΕ. Από τότε, η ΕΠΠ θα εξυπηρετούσε το δημοκρατικό τεστ Rorschach της ΕΕ — μια διακρατική δημοκρατική καινοτομία με αρκετά διφορούμενο σχεδιασμό ώστε να επιτρέπει διαφορετικές αναγνώσεις από τα διάφορα ενδιαφερόμενα μέρη. Εν ολίγοις, η πιο φιλόδοξη ανάγνωση χρησιμοποιεί το πρίσμα της άμεσης δημοκρατίας, η οποία συνήθως εμπεριέχει συμβουλευτικούς ή δεσμευτικούς μηχανισμούς από τη βάση προς την κορυφή για την άμεση έκφραση των προτιμήσεων των πολιτών, όπως νομοθετικές πρωτοβουλίες και δημοψηφίσματα. Η συμμετοχική δημοκρατία είναι μια ευρύτερη έννοια που εκδηλώνεται από τη θεωρία της δημοκρατίας και περιλαμβάνει διάφορους τρόπους υλοποίησης του ιδανικού της ενεργού συμμετοχής στα κοινά, προς όφελος τόσο των ατόμων ή των ομάδων που συμμετέχουν όσο και της κοινωνίας στο σύνολό της. Τέλος, η διαβουλευτική δημοκρατία είναι αυτό που λέει στον κασσίτερο, μια αντίληψη της δημοκρατίας ως φόρουμ πολιτικού διαλόγου που ελπίζεται ότι θα συμβάλει στη διαμόρφωση κάποιου είδους συναίνεσης, επιτρέποντας ενδεχομένως στους πολίτες να αλλάξουν τις προτιμήσεις τους μέσω συλλογικού συλλογισμού του κοινού.

Καθεμία από αυτές τις αντιλήψεις περί δημοκρατίας οδηγεί σε διαφορετική αντίληψη του σκοπού, του πεδίου εφαρμογής και του δυναμικού των ΕΠΠ. Αντλώντας αναλογίες με παρόμοιες δημοφιλείς πρωτοβουλίες σε εθνικό επίπεδο, η ΕΠΠ έγινε αρχικά δεκτή ως το «πρώτο διακρατικό μέσο άμεσης δημοκρατίας». Στο άλλο άκρο του φάσματος, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ήταν πολύ ευτυχής για την εγγενή ασάφεια των ΕΠΠ για να δώσει έμφαση στην απλή διακρατική διαβούλευση και όχι στη διαδικασία λήψης αποφάσεων των πολιτών. Υπό αυτή την έννοια, οι ΕΠΠ θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως ασημία για την αντιμετώπιση της απάθειας των πολιτών ή τουλάχιστον της αδιαφορίας τους για τις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Για παράδειγμα, όταν πιέστηκαν το 2010 από τα μέσα ενημέρωσης σχετικά με τον κίνδυνο να μην μπορέσει η ΕΠΠ να γεφυρώσει το δημοκρατικό χάσμα μεταξύ των Βρυξελλών και των πολιτών, τότε ο αντιπρόεδρος της, την εποχή εκείνη, ο κ. Μάρος Σπουφτσοβίκος διαφώνησε «όχι μόνο επειδή παρέχει στους πολίτες μια άμεση πύλη για να ακουστεί η φωνή τους στις Βρυξέλλες, αλλά και επειδή θα προωθήσει έναν πραγματικό διασυνοριακό διάλογο για θέματα της ΕΕ».

Το χάσμα προσδοκιών μεταξύ εκείνων της κοινωνίας των πολιτών που εκφράζουν την ελπίδα τους για πιο άμεση δημοκρατία και μιας Επιτροπής που φοβάται ότι η μονωμένη νοοτροπία λήψης αποφάσεων που διαθέτει θα καταρριφθεί εν μέρει μόνο μετά την από μακρού αναμενόμενη έγκριση του νέου και πολύ πιο φιλικού προς τον χρήστη κανονισμού ΕΠΠ 2.0, ο οποίος τέθηκε σε εφαρμογή το 2020. ΕΚ πρώτης όψεως, φαίνεται να έχουμε καταλήξει σε κοινή αντίληψη ότι η ΕΠΠ στην τρέχουσα μορφή της δεν είναι τίποτε περισσότερο ή λιγότερο από ένα διακρατικό εργαλείο καθορισμού θεματολογίου. Ως εκ τούτου, και πολύ περιστασιακά, μια ΕΠΠ μπορεί να δημιουργήσει διακρατικές συζητήσεις και να φέρει στο προσκήνιο νέα ζητήματα που απασχολούν τους πολίτες και τα οποία έχουν αγνοηθεί από την πολιτική τάξη. Πρόκειται για μια πολύ μεγάλη φιλοδοξία για τη μοναδική τρομερή καταπάτηση της Ένωσης. Πώς μπορούμε να ξεκινήσουμε από ό,τι έχουμε και να εκπληρώσουμε καλύτερα την υπόσχεση της ΕΠΠ;

Πώς να μην πετάξετε το βρέφος με το νερό του λουτρού;

Έχουν προταθεί πολλές κατευθύνσεις από την αυξανόμενη βιβλιογραφία επί του θέματος, αλλά κυρίως, τι μπορεί να γίνει χωρίς τροποποίηση της Συνθήκης; Από την άλλη πλευρά, είναι αναγκαίο να αντιμετωπιστεί η δυσάρεστη στάση της Επιτροπής όσον αφορά τις ΕΠΠ, τόσο ως δικαστής όσο και ως επιτροπή ενόρκων, με αρμοδιότητα τόσο να αποφασίζει σχετικά με το παραδεκτό και την παρακολούθησή τους όσο και την τελική τύχη τους. Πιστεύουμε ότι αυτή η διαδικασία αξιολόγησης, αν και παραμένει στα χέρια της Επιτροπής, πρέπει να ανοίξει και στους άλλους δύο θεσμικούς φορείς, δηλαδή το Συμβούλιο και το Κοινοβούλιο. Ωστόσο, πέρα από τη θεσμική μεταρρύθμιση, αυτό που διακυβεύεται είναι η πολύ δημοκρατική δεοντολογία των εν λόγω θεσμών. Όχι μόνο οι τυπικοί κανόνες αλλά και η κοινή δημοκρατική δεοντολογία ή νοοτροπία τροφοδοτούν την καθημερινή μας πρακτική.

Ας επαναλάβουμε, για μια στιγμή, την άποψη ότι κάθε αναφορά για την έναρξη της ΕΠΠ αποτελεί το πλαίσιο ενός λόγου που πολλοί πολίτες θεωρούν αρκετά σημαντικό να συμμετέχουν στο επίπονο έργο της διακρατικής πολιτικής και οργάνωσης — είτε πρόκειται για τον αγώνα για το κλίμα μας, για ένα άνευ όρων βασικό εισόδημα στην Ευρώπη, για πλήρη πολιτικά δικαιώματα των πολιτών της ΕΕ ή για δίκαιη παγκόσμια πρόσβαση σε εμβόλια· οι εκστρατείες ΕΠΠ δεν αποτελούν απλώς συζητήσεις σε λέσχες σε διασυνοριακό επίπεδο. Μέσω του σκληρού έργου των διοργανωτών και των υποστηρικτών της, κάθε ΕΠΠ δημιουργεί ένα ανεκτίμητο νέο διακρατικό δίκτυο, ετερογενείς συνασπισμούς αφοσιωμένων Ευρωπαίων που επιλέγουν να ενισχύσουν τη φωνή τους τόσο οριζόντια, εξευρωπαϊσμός της αντίστοιχης εθνικής δημόσιας σφαίρας τους όσο και κάθετα, ασκώντας πίεση στα θεσμικά όργανα της ΕΕ. Ωστόσο, έρευνες έχουν δείξει ότι, χωρίς τη συνειδητή θεσμική στήριξη, η συντριπτική πλειονότητα αυτών των εκστρατειών εξατμίζεται μετά την επίσημη ολοκλήρωσή τους. Μετά από ένα ισχυρό ρεύμα, η τυπική εκστρατεία ΕΠΠ αφήνει πίσω μια ξηρή κοίτη του ποταμού. Μόνο λίγοι παγιώνουν την κληρονομιά τους σε μόνιμη πηγή πολιτικής συμμετοχής από τη βάση προς την κορυφή και διασυνοριακής συμμετοχής.

Ενόψει αυτής της «δημοκρατικής σπατάλης», πιστεύουμε ότι θα ήταν σκόπιμο για την Επιτροπή να εφαρμόσει καινοτόμους τρόπους για να διατηρηθεί ζωντανή η πλούσια βομβεία του ανθρώπινου κεφαλαίου που δημιουργείται από τις ΕΠΠ. Αυτό δεν θα ήταν κατάλληλο για ένα όργανο που υποτίθεται ότι είναι ο θεματοφύλακας των Συνθηκών; Αυτό δεν θα ήταν μια τόσο μεγάλη παραγγελία — σε τελική ανάλυση, οι διοργανωτές της ΕΠΠ θα έχουν ήδη χτίσει το δίχτυ τους και, ως εκ τούτου, τα μανταρίνια της ΕΚ θα χρειαστούν μόνο βοήθεια για τη συλλογή των αλιευμάτων. Προκειμένου η ΕΕ να εφαρμόσει μια πραγματική προσέγγιση της βιώσιμης ολοκλήρωσης, θα πρέπει να ενστερνιστεί καλύτερα τις διαδικασίες που είναι βιώσιμες, ανθεκτικές και πολιτικά αποδεκτές από γενιά σε γενιά. Πέρα από τη διατήρηση πολύτιμων δικτύων συμμετοχής και δημοκρατικών δυνάμεων ζωντανής, μια τέτοια προσέγγιση θα συνέβαλλε στη στήριξη των δικαιωμάτων της ΕΕ και του κράτους δικαίου μέσω της διαρκούς συμμετοχής και του αισθήματος οικειοποίησης από όλο και περισσότερους πολίτες από την Ευρώπη — και ελπίζοντας πέραν αυτής — ότι η Ένωση ανήκει και σε αυτούς.

Το παιδί δεν είναι πλέον

Μέχρι σήμερα, και ίσως δεν προκαλεί έκπληξη, οι ευρωπαίοι πολίτες και η οργανωμένη κοινωνία των πολιτών έχουν διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην προσαρμογή της ΕΠΠ για τον επιδιωκόμενο σκοπό. Οπουδήποτε και αν προέρχονται, πρέπει να συνεχίσουν να μιλούν για την αλήθεια στην εξουσία. Ωστόσο, τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα σε αυτό το στάδιο πρέπει να συμμετάσχουν σε αυτή τη μεγάλη δημοκρατική περιπέτεια και να εντείνουν το παιχνίδι τους. Κατά την έναρξη της θητείας της, η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula von der Leyen δεσμεύτηκε να «ανταποκρίνεται με νομοθετική πράξη» κάθε φορά που το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο «εκδίδει ψηφίσματα με τα οποία ζητείται από την Επιτροπή να υποβάλει νομοθετικές προτάσεις» (Μια Ένωση που επιδιώκει περισσότερα). Έχοντας επίγνωση αυτής της νέας δέσμευσης, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θα μπορούσε να την δοκιμάσει ασκώντας το δικαίωμά του να εγκρίνει όχι μόνο μη δεσμευτικά ψηφίσματα για την έγκριση επιτυχημένων ΕΠΠ — όπως έπραξε πιο πρόσφατα με το Minority SafePack, αλλά και κάνοντας χρήση του δικαιώματος πρωτοβουλίας του και υποβάλλοντας ψηφίσματα δυνάμει του άρθρου 225 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ). Αυτή η πορεία δράσης θα δώσει ώθηση στα θεσμικά όργανα για μεγαλύτερη συμμετοχή των πολιτών της ΕΕ στη χάραξη της ευρωπαϊκής πολιτικής. Φανταστείτε: μια αλυσιδωτή αντίδραση που θα οδηγήσει τους πολίτες, μέσω του ΕΚ και της Επιτροπής, σε μια νέα νομοθεσία της ΕΕ. Η διεθνική δημοκρατία ξεκινά από τη διατήρηση των ατόμων που βρίσκονται στην εξουσία αληθινά με τα δικά τους λόγια.

Δήλωση αποποίησης ευθύνης: Τα σχόλια που διατυπώνονται στο φόρουμ της ΕΠΠ αντανακλούν αποκλειστικά τις απόψεις των συντακτών τους και δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να θεωρηθεί ότι αντανακλούν τη θέση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ή της Ευρωπαϊκής Ένωσης.