L-inizjattiva taċ-Ċittadini Ewropej: diversifikazzjoni tad-dibattiti ta’ politika fil-livell Ewropew

Bid-dħul fis-seħħ tat-Trattat ta’ Lisbona fl-2009, għodda kemxejn ambigwa daħlet fl-arena politika u legali tal-Unjoni Ewropea — l-Inizjattiva taċ-Ċittadini Ewropej (ECI). Dak li ġie introdott bħala l-ewwel għodda transnazzjonali ta’ demokrazija parteċipattiva, inizjalment qajjem tamiet kbar li l-Unjoni ssir aktar aċċessibbli. Wara ftit inqas minn għaxar snin ta’ ħidma, il-kunsens jidher li huwa li l-għodda ma setgħetx tissodisfa dawk it-tamiet. Primarjament, dan jidher li huwa dovut għat-tensjoni inerenti bejn, minn naħa waħda, il-piż organizzattiv estremament għoli għall-organizzaturi tal-Inizjattivi taċ-Ċittadini Ewropej u, min-naħa l-oħra, ir-riżultat limitat ħafna ta’ IĊE, anki meta dan jirnexxi. Dan il-post ta’ blog għandu l-għan li juri li parti minn din it-tensjoni — in-natura mhux vinkolanti tal-IĊE — diġà għandha l-għeruq tagħha fil-pożizzjoni tal-għodda fi ħdan it-Trattati nfushom. Filwaqt li din is-sejba bħala tali ma tegħlibx it-tensjoni persistenti, tal-inqas titfa’ dawl aktar pożittiv fuq l-effettività ġenerali tal-IĊE.

L-inizjattiva taċ-Ċittadini Ewropej tippermetti li miljun ċittadin, minn tal-inqas kwart tal-Istati Membri, jistiednu lill-Kummissjoni Ewropea, fil-qafas tas-setgħat tagħha, biex tippreżenta kwalunkwe proposta xierqa dwar kwistjonijiet fejn iċ-ċittadini jqisu li jkun meħtieġ att legali tal-Unjoni għall-fini tal-implimentazzjoni tat-Trattati. Ir-Regolament (UE) 2019/788, li mill-1 ta’ Jannar 2020 ħassar ir-Regolament (UE) Nru 211/2011, jistabbilixxi l-proċedura konkreta u l-kundizzjonijiet meħtieġa għal IĊE. Il-proċedura tikkonsisti fi tliet stadji — (1) reġistrazzjoni, (2) ġbir ta’ appoġġ, u fl-aħħar mill-aħħar, (3) sottomissjoni ta’ inizjattiva ta’ suċċess, definita bħala waħda li tilħaq il-limitu ta’ miljun sostenitur, lill-Kummissjoni għal eżami. Sa mill-bidu nett, din il-proċedura u l-kundizzjonijiet marbuta magħha kienu ffaċċjati bi problemi. L-ewwel snin tal-ECI jistgħu jkunu kkaratterizzati mit-taqbida biex jiġu ddeterminati r-rekwiżiti ta’ reġistrazzjoni li għandhom jiġu ssodisfati mill-organizzaturi. Bir-reviżjoni leġiżlattiva reċenti tar-Regolament (UE) Nru 211/2011 u l-ġurisprudenza tal-QtĠ-UE, dawn ir-rekwiżiti saru kemxejn aktar laxki — billi d-diskussjoni ġiet trasferita għall-kwistjoni l-aktar urġenti li hija l-bażi tal-inizjattiva taċ-ċittadini — jiġifieri, liema azzjonijiet iridu jew għandhom jieħdu l-Kummissjoni wara inizjattiva ppreżentata b’suċċess. F’sentenza reċenti mogħtija mill-Awla Manja tal-Qorti tal-Ġustizzja, din id-domanda ġiet finalment imwieġba. Fil-kawża Puppinck, il-Qorti sabet li l-Kummissjoni mhijiex legalment obbligata li ssegwi inizjattiva ta’ suċċess. Filwaqt li minn perspettiva legali, is-sentenza hija ġeneralment apprezzata fis-sens li tosserva b’mod strett il-formulazzjoni tal-liġi, minn perspettiva politika wieħed ma jistax jgħin iżda jirrikonoxxi li l-Qorti tal-Ġustizzja ma setgħetx issolvi t-tensjoni bejn il-piż organizzattiv estremament għoli għall-organizzaturi u r-riżultat limitat ħafna ta’ IĊE. Fid-dawl tar-reviżjoni reċenti tal-qafas legali tal-ECI, li wkoll tilfet l-opportunità li tindirizza din it-tensjoni ċentrali, jidher li għalissa, l-Inizjattiva taċ-Ċittadini Ewropej hija determinata li tibqa’ għodda ta’ demokrazija parteċipattiva li għadha ma laħqitx il-potenzjal ottimali tagħha.

F’ kontribut reċenti dwar dan il-Forum, Luis Bouza García argumenta li din il-konklużjoni pessimista tista’ tkun dovuta għal interpretazzjoni ħażina tal-ECI bħala “għodda li kapaċi tintroduċi kwistjonijiet ġodda fiċ-ċiklu tat-tfassil tal-politika”. Huwa jissuġġerixxi li jekk wieħed iqis l-ECI bħala “opportunità biex id-dibattiti ta’ politika jsiru aktar diversi u kontroversjali [...] huwa impossibbli li jiġu sottovalutati l-effetti li diġà kellha fil-ftuħ ta’ opportunitajiet ta’ parteċipazzjoni fit-tfassil tal-politika tal-UE.”

Huwa preċiżament dan l-argument li jista’ jiġi kkonfermat billi tiġi analizzata l-pożizzjoni tal-IĊE fi ħdan it-Trattati nfushom. L-IĊE hija bbażata fuq l-Artikolu 11(4) TUE moqri flimkien mal-Artikolu 24 (1) TFUE. Id-dispożizzjoni preċedenti hija parti mit-Titolu II dwar id-Dispożizzjonijiet dwar il-Prinċipji Demokratiċi. L-Artikolu 11 għandu pożizzjoni speċjali f’dan it-titolu fis-sens li fil-biċċa l-kbira tiegħu jikkostituzzjonalizza l-prinċipji ta’ governanza tajba tal-Kummissjoni li din tal-aħħar diġà pproponiet fl-2001. Fil-White Paper tagħha tal-2001, il-Kummissjoni kienet ipproklamat li tiftaħ “il-proċess tat-tfassil tal-politika biex tinvolvi aktar nies u organizzazzjonijiet fit-tfassil u t-twettiq tal-politika tal-UE [billi tippromwovi] aktar trasparenza, responsabbiltà u responsabbiltà għal dawk kollha involuti”. Huwa f’dan id-dawl li l-Artikolu 11(1) TUE jitlob lill-istituzzjonijiet jistabbilixxu kanali ta’ komunikazzjoni kemm għaċ-ċittadini kif ukoll għall-assoċjazzjonijiet rappreżentattivi “biex jgħarrfu u jiskambjaw pubblikament il-fehmiet tagħhom fl-oqsma kollha ta’ azzjoni tal-Unjoni”. L-Artikolu 11(2) TUE jżid il-ħtieġa li l-istituzzjonijiet “iżommu djalogu miftuħ, trasparenti u regolari mal-assoċjazzjonijiet rappreżentattivi u mas-soċjetà ċivili”, li huwa parzjalment ikkonkretizzat u parzjalment ikkomplementat mill-Artikolu 11(3) TUE peress li jirrikjedi li l-Kummissjoni “twettaq konsultazzjonijiet wiesgħa mal-partijiet ikkonċernati”. Madankollu, dawk id-dispożizzjonijiet ġeneralment “mhumiex maħsuba [...] bħala [...] dritt [i] suġġettiv infurzabbli” għaċ-ċittadini. Minflok, “it-tip ta’ intitolamenti regolati jwasslu għal approċċ li huwa ffukat ħafna fuq l-għoti ta’ linji gwida għall-imġiba tal-istituzzjonijiet u inqas fuq l-għoti tas-setgħa liċ-ċittadin.” Dan ifisser li l-Artikolu 11 TUE għandu jitqies bħala obbligu ġenerali għall-istituzzjonijiet — u b’mod partikolari għall-Kummissjoni — li jisimgħu opinjonijiet u fehmiet differenti aktar milli obbligu li jsegwu kwalunkwe waħda minn dawn il-fehmiet. Jekk jinftiehem f’dan il-kuntest, jista’ jiġi argumentat li anki l-IĊE kif stabbilita fl-Artikolu 11(4) TUE hija indirizzata lill-Kummissjoni f’termini ta’ obbligu “li tikkunsidraserjament u tinvolvi ruħha f’valutazzjoni tal-proposti ta’ IĊE li tkun irnexxiet, u li tagħmel dan pubblikament u soġġett għal skrutinju pubbliku”,pjuttost milli liċ-ċittadini f’termini li tagħtihom id-dritt li l-inizjattiva tagħhom “tinbidel fiproposta formali”. Filwaqt li huwa minnu li qari iżolat tal-Artikolu 11(4) TUE jista’ prima facie jissuġġerixxi l-oppost, meqjus fil-kuntest tal-Artikolu 11 TUE kollu kemm hu, l-IĊE tista’ pjuttost isservi bħala għodda oħra mhux vinkolanti maħsuba biex tiżgura parteċipazzjoni effettiva.

L-Artikolu 24 (1) TFUE, li jservi bħala l-bażi legali għall-adozzjoni tar-Regolament IĊE, jidher li jsegwi loġika simili. L-Artikolu 24 tat-TFUE jappartjeni għat-Tieni Parti dwar in-Nondiskriminazzjoni u ċ-Ċittadinanza tal-Unjoni u jipprevedi erba’ drittijiet politiċi marbuta maċ-ċittadinanza tal-Unjoni: id-dritt ta’ petizzjoni lill-Parlament, id-dritt li wieħed jirrikorri għand l-Ombudsman, id-dritt li jikteb lill-istituzzjonijiet u l-korpi tal-Unjoni bi kwalunkwe lingwa tal-UE u l-ECI. Dawn id-drittijiet jippermettu liċ-ċittadini jipparteċipaw fil-ħajja demokratika tal-Unjoni, kif previst fl-Artikolu 10(3) TUE. Filwaqt li huwa ċar li dawn jistgħu jinftiehmu bħala drittijiet mogħtija liċ-ċittadini, b’mod aktar ġenerali dawn għandhom jitqiesu bħala għodod “li jiżguraw li d-demokrazija rappreżentattiva fil-livell tal-UE tkun effettiva u, l-aktar importanti, leġittima”.

F’dak is-sens, jidher li l-IĊE għandha tiġi interpretata bħala mezz ieħor għall-involviment taċ-ċittadini, iżda xejn li jbiddel il-monopolju leġiżlattiv tal-Kummissjoni. L-istess bħad-dritt ta’ petizzjoni lill-Parlament u l-prinċipji ta’ governanza tajba tal-Kummissjoni “l-ECI toħloq mekkaniżmu istituzzjonali li jidderieġi l-kontribut politiku taċ-ċittadini lejn l-istituzzjonijiet, li huma, u jibqgħu, responsabbli għall-proċess leġiżlattiv”. Il-parteċipazzjoni taċ-ċittadini, filwaqt li bla dubju tikkostitwixxi valur fiha nnifisha, f’din l-istampa akbar, tidher li hija mfassla bħala mekkaniżmu ta’ leġitimizzazzjoni u l-ħolqien ta’ linji gwida għall-imġiba tal-istituzzjonijiet.

F’dan il-kuntest, huwa għalhekk diffiċli li wieħed jiċħad li l-IĊE kellha suċċess f’dan il-livell. Huwa fetaħ b’mod ċar rotta oħra għall-involviment taċ-ċittadini, ippermetta li jinstemgħu vuċijiet differenti u kontroversjali fi Brussell, u b’hekk ta kontribut ġdid lill-Kummissjoni fil-kapaċità tagħha li tistabbilixxi l-aġenda. Huwa minnu li s’issa, f’xi każijiet, is-segwitu tal-Kummissjoni għal IĊE ta’ suċċess ma laħaqx kompletament it-tamiet tal-organizzaturi f’termini ta’ proposti ta’ politika. Madankollu, kif ġie żviluppat f’dak li ntqal hawn fuq, il-proposti ta’ politika formali mhumiex l-għan primarju tal-IĊE. Minflok, l-IĊE għandha l-għan li trawwem il-parteċipazzjoni taċ-ċittadini fil-proċess demokratiku tal-Unjoni. Kif ġie indikat mill-Avukat Ġenerali Bobek, il-valur miżjud tal-Inizjattiva taċ-Ċittadini Ewropej b’hekk jinsab (i) fil-promozzjoni tad-dibattitu pubbliku; (II) viżibbiltà mtejba għal ċerti suġġetti jew tħassib; (III) aċċess privileġġat għall-istituzzjonijiet tal-UE, li jippermetti li dak it-tħassib jitressaq b’mod robust; u (iv) l-intitolament għal rispons istituzzjonali motivat li jiffaċilita l-iskrutinju pubbliku u politiku’— valuri li mingħajr dubju ġew promossi f’dawn l-aħħar tmien snin.

Naturalment dan ma ngħidx li l-IĊE kif inhi bħalissa hija għodda perfetta ta’ demokrazija parteċipattiva. Bla dubju, it-tnaqqis tal-piż organizzattiv għall-organizzaturi jippermetti parteċipazzjoni saħansitra usa’ taċ-ċittadini, u jkompli jsaħħaħ il-valur miżjud tal-ECI. Meta titqies ir-reviżjoni reċenti tar-Regolament dwar l-ECI, huwa, madankollu, improbabbli li l-qafas leġiżlattiv jerġa’ jiġi rivedut fi żmien qasir. Għalhekk, filwaqt li forsi ma kisibx il-potenzjal ottimu tagħha bħala għodda ta’ demokrazija parteċipattiva, l-impatt attwali tal-IĊE jikkorrispondi għall-pożizzjoni tagħha fi ħdan it-Trattati. F’dak is-sens, l-Inizjattiva taċ-Ċittadini Ewropej m’għandhiex tiġi sottovalutata f’termini ta’ diversifikazzjoni tad-dibattiti ta’ politika fil-livell Ewropew, kif ukoll li l-istituzzjonijiet, u b’mod partikolari l-Kummissjoni, jiġu mġiegħla jisimgħu serjament il-kontribut politiku ta’ mhux inqas minn miljun ċittadin minn tal-anqas kwart tal-Istati Membri.